A. S. PUŞKÎN'İN "ERZURUM SEYAHATNAMESİNDE TÜRKLER VE DOĞU ANADOLU

Puşkufin "Puteşestvie v Arzram vo vremya pohoda 1829 goda" (1829 Seferinde Erzurum Seyahatnâmesi) nin yazılış sebeblerine dair edebiyat eleştiricilerinin açıklamalarından çok, büyük Rus şair ve yazarının bu gezi notlarına yazmış olduğu önsözünden eserin yazılış maksadı hakkında bilgi edinmek, kanaatimizce daha kolay olur. Bu önsözde yazar, 1828-29 Rus-Türk savaşı sırasında Ruslarla birlikte seferde bulunması ile ilgili olarak Fransız yazarı V. Fontanier (1796-1857) tarafından "Voyage en Orient, entrepris de 1830 â 1833 an. Deuxieme voyage en Anatolie" adlı eserde, Puşkin'in bu sefer dolayısiyle destan yerine eleştiri yazmış olduğuna dair iddiayı çürütmek için bü "yolculuğu" yayınlamak zorunda kaldığını bildiriyor Fakat daha seyahatnamenin ilk safhasında Puşkin, Rus generali Ermolov'u çiftliğinde ziyareti münasebetiyle 1829 Rus-Türk savaşında Rus başkomutanı general Paskeeviç'e atfen Ermolov'ün şu sözlerini naklediyor : "O (yani Paskeeviç), meselâ Şumnu paşası gibi zeki ve mahir olmamakla beraber, aksi (dik başlı) bir paşaya karşı hücuma geçseydi o zaman Paskeeviç mahvolmuştu"2. Bu ifadeden de görüleceği gibi, Fransız yazarı Puşkin hakkında ileri sürdüğü ithamlarında haklıdır. Böylece, Türklerle ilgili bir rakip cephe görüşünü belirtmesi bakımından çok önemli bir eser sayılabilecek olan Puşkin'in bu "Seyahatname"sinin ilk satırlarında Türklerin Şumnu paşasının önderliği altında ünlü Rus generali Ermolov'u nasıl yıldır-dıklarını ve doğu sınırlarımızdaki Ruslara karşı yaptığımız savaşta da paşalarımız aynı dirayeti göstermiş olsalardı on beş bin kişiyi aşmayan Rus ordusunu yenmenin güç olmayacağı fikrini savunduğu kanaati doğuyor. Fransız yazarının tenkidini mucip olan yazılan Puşkin'in bu savaş münasebetiyle yazdığı "Delibaş" "İz Gafiza"