De anti-Joodse ziekte van de ziel
Wat kunnen we doen tegen het eeuwige antisemitisme? Geïnspireerd door Etty Hillesum zoekt Ronny Naftaniel ‘genezing’ van wat Hillesum een ziekte van de ziel noemde.
Ze was veelbelovend, Joods, en werd 76 jaar geleden in Auschwitz vergast. Etty Hillesum. Onderduiken wees ze af, ze verkoos het lot van haar volk te delen. Hoe kon zij zelfs onder de meest extreme omstandigheden zichzelf blijven? In haar dagboek schreef ze op 20 juni 1942: “Om te vernederen zijn er twee nodig. Die vernedert en diegene die men wil vernederen en vooral die zich laat vernederen. Ontbreekt de laatste, dus is de passieve partij immuun voor iedere vernedering, dan verdampen die vernederingen in de lucht. Wat overblijft zijn alleen lastige maatregelen, die in het dagelijkse leven ingrijpen, maar geen vernederingen of verdrukkingen die de ziel beklemmen. Men moet de Joden daartoe opvoeden…..”
Haat op basis van hun afkomst, geloof of levensovertuiging is het laagste wat er bestaat. Ongeacht wat mensen doen of zeggen, worden ze beoordeeld op wat jij denkt dat ze doen of zeggen. Louter omdat ze tot een bepaalde bevolkingsgroep behoren. Alle vormen van racisme zijn verwerpelijk, ze berusten op diep genestelde, hardnekkige vooroordelen in onze samenleving. Die verdwenen niet na de Shoah. Mijn eigen moeder kreeg op een zomerdag in 1945 een lift. Ze zat net in een vrachtwagen, toen de chauffeur haar aankeek. “Je ziet er zo Joods uit, ben je dat ook?” “Ja”, zei mijn moeder. “Je ziet ze”, zei de chauffeur, “toch overal weer als paddestoelen uit de grond rijzen.”
Of neem verzetsman Klaas Norel, bekend als schrijver van ‘Engelandvaarders’ (1945). Tijdens en na de oorlog was hij redacteur van Trouw. Norel verweet de Joden dat ze zich gedwee hadden laten laten registreren en een Jodenster hadden opgenaaid – het laat zich raden wat hij van Hillesums keuzes gevonden heeft.
In ‘De tyrannie verdrijven’ (1947) schreef hij: “De joden mogen geen helden zijn, geslepen zijn zij zeker. Pas toen de nazi’s hun grijpvingers naar hun vermogen en huisraad uitstrekten werden zij wakker, en toen ook goed. Met grote sluwheid hebben zij voor ongetelde miljoenen onttrokken aan de vijand.” Norel werd ervoor aangeklaagd wegens antisemitisme – de rechter sprak hem vrij.
Anti-Joodse vooroordelen
Antisemitisme heeft een Januskop, is soms moeilijk herkenbaar, omdat het aansluit op maatschappelijke ontwikkelingen, altijd sluimerend, soms gewelddadig en immer doorgegeven door cultuurdragers als Norel, of onlangs nog door de Vlaamse schrijver Dimitri Verhulst die het in een column in De Morgen had over ‘de lelijke neuzen van de Joden’ die ‘de Palestijnen uit hun woonplaatsen verdreven ten gunste van Gods dotjes’.
Hoe staat het dan met het antisemitisme op dit moment? Uit een onderzoek van de European Fundamental Rights Agency onder Europese Joden blijkt dat 90 procent vindt dat het antisemitisme is toegenomen. Laatst signaleerde de Oeso dat van alle gemelde racistische incidenten 34 procent antisemitisme betreft, terwijl Joden maar 1 procent van de bevolking in de Oeso-landen uitmaken. Bij de bevolking in de EU-staten ligt het beeld gunstiger en zeker onder Nederlanders: hier zegt maar 1 procent moeite te hebben met een Jood als collega, en 4 procent met een Joodse partner voor hun kind. Voor moslims, Roma en homoseksuelen liggen die cijfers hoger.
Volgens de ADL, een Amerikaans-Joodse organisatie tegen discriminatie, zijn de anti-Joodse vooroordelen (‘machts- en geldbelust’) in West-Europa iets gedaald. Maar landen als Oekraïne, Polen en Hongarije kennen juist heel hoge percentages aan vooroordelen; het zijn landen met nationalistische regeringen die het minst optreden tegen antisemitisme. Uit onderzoeken blijkt verder dat moslims sterker tegen Joden bevooroordeeld zijn dan de rest van de bevolking dat is.
Polarisatie door sociale media
We zien veel antisemitische incidenten, terwijl de anti-Joodse vooroordelen in West-Europa afnemen. Oorzaak: antisemitisme is hier vooral een gevaarlijke hobby van politieke extremisten. Dat blijkt ook uit het profiel van daders van antisemitische geweldsmisdrijven. Zij komen merendeels uit extreem-rechtse, extreem-linkse en islamistische hoek.
Sociale media jagen het antisemitisme aan; daar uiten mensen zich vrij en fel. Dat werkt polarisatie in de hand, het politieke midden wordt uitgehold. Joden zijn als vanouds mikpunt van discussie en gram, met de altijd gespannen politieke situatie rondom de staat Israël als handig aanknopingspunt. Dat verenigt rechts-, links- en moslimextremist: haat tegen Joden en de Joodse staat Israël. Via sociale media krijgen oude complottheorieën een nieuw publiek (vrijheid van meningsuiting!). Alleen de eigenaren van de sociale media oefenen controle uit, maar modereren kost tijd en geld, en polarisatie trekt publiek – en dat levert geld op. Zo worden sociale media luidsprekers van haat.
In de huidige tijd met deels goed functionerende parlementaire democratieën, een EU die probeert garant te staan voor de rechten van al zijn inwoners, en last but not least Israël dat voor de Joodse belangen opkomt, is het gevaar voor gewelddadig antisemitisme aanzienlijk verminderd. Maar het vooroordeel is gebleven, zoals we eerder zagen; overeindgehouden door religieuze en culturele overlevering.
Gevolgen voor Jood-zijn
Ondanks alle gewaardeerde pogingen van christelijke leiders de banvloek in de juiste context te plaatsen, blijft “Zijn bloed kome over ons en onze kinderen” (in het Mattëus-evangelie schreeuwden mensen zo om Jezus’ kruisiging’) bestaan. Net zoals de islamitische Soera: “De Joden verstoppen zich achter de rotsen en de bomen. Maar die rotsen en bomen roepen: oh moslim, oh dienaar van God, er is een Jood achter mij. Kom en dood hem.”
Wat doet antisemitisme met de Joden? Het is evident dat ernstige uitbarstingen van haat tot fysieke schade, trauma’s en verdriet leiden. De pijn van de in de Tweede Wereldoorlog vermoorde 6 miljoen vermoorde Joden, onder wie 1,5 miljoen kinderen, wordt nog steeds gevoeld. Maar heeft dat het Jood-zijn aangetast? Heeft Hitler zich kunnen ontdoen van het Wereld Jodendom, zoals hij dat noemde? Of is de Joodse identiteit juist versterkt? Nadat de Jodenster door de nazi’s was ingevoerd, schreef Etty Hillesum in haar dagboek (29 april 1942) over haar minnaar Julius Spier en zichzelf: “Ik ben zo blij dat Spier een Jood is, en ik een Jodin.” De tang van de nazi’s kneep het leven van Etty steeds verder af, maar ze bleef trots op haar Jood-zijn.
De filosofe Hanna Arendt versterkte die woorden. “Wie als Jood wordt aangevallen, moet zich ook als Jood verdedigen.” Zij pleitte zelfs voor Joodse strijdgroepen, die tevens een eind zouden kunnen maken aan het in haar ogen meebuigende Joodse leiderschap. De zionistische denker Ahad Ha’am meende dat voor het overleven van het Joodse volk het gevaar van buitenaf, het antisemitisme, minder groot is, dan het gevaar van binnenuit: de assimilatie.
Strijden tegen racisme, in breed verband
Bovendien is keer op keer gebleken dat Joden door assimilatie niet aan antisemitisme ontkomen. Er was geen beter geassimileerde Joodse gemeenschap dan die in Duitsland toen de nazi’s hun vervolgingen begonnen. Hoe krachtiger je Joodse identiteit is, hoe weerbaarder je tegen antisemitisme bent. Je beseft dan immers dat het een smet op de samenleving is en niet op jou of het Joodse volk. Versterk dus je identiteit als effectief wapen tegen antisemitisme.
Een krachtig, zelfbewust Jodendom dient ook met een eigen visie op vraagstukken van milieu, immigratie en welzijn naar buiten te komen. Zo dragen we als Joden bij aan het maatschappelijke debat van deze tijd en komen we uit de donkere cirkel van antisemitisme, holocaust en problemen rondom Israël, die aan het Joodse volk dreigen te kleven. Jood-zijn is iets positiefs, wij hebben een boodschap aan de wereld, en het is niet alleen een zaak van verdriet en vervolging. Integendeel, het is een geschiedenis van volharding, geloof en kracht tegen alle onderdrukking en uitingen van haat in. Daarom moeten we strijden tegen racisme en discriminatie, liefst in breed verband, want Joden die alleen antisemitisme bestrijden, of moslims die alleen islamofobie bestrijden, zullen weinig effectief zijn.
Vijf wenken: wat we tegen antisemitisme kunnen doen
Één. Koester en bescherm de democratische instituties en de waarden van gelijkheid tussen mensen en sociale rechtvaardigheid. Dat is niet alleen belangrijk voor de rechtszekerheid van Joden, maar voor alle kwetsbare groepen, zoals LHBT’ers, en moslims die hun moskeeën gevandaliseerd zien.
Twee. Laten burgers en overheden antisemitisme en racisme niet negeren, maar zich uitspreken. Het is niet toevallig dat in landen waar politici weinig ondernemen tegen antisemitisme, de anti-Joodse vooroordelen het sterkst zijn. Nobelprijswinnaar Elie Wiesel had geen goed woord over voor de wegkijkers. “Voor daders ben je tenminste nog een slachtoffer, voor de wegkijker ben je lucht.” Daarom was het zo goed dat deze maand eindelijk een scheidsrechter een voetbalwedstrijd stillegde na het zoveelste racistische incident. Hij trok een grens. Hoopgevend is ook dat politici als Macron en Merkel zich voortdurend publiekelijk uitspreken bij ernstige antisemitische incidenten.
Zo kan de internationale herdenking in Yad Vashem van de bevrijding van Auschwitz, 75 jaar geleden een krachtig symbool worden. Staatshoofden en regeringsleiders uit ruim 30 landen, inclusief onze koning, zullen zich daar uitspreken tegen het antisemitisme.
Drie. Het mag niet bij mooie woorden blijven. Ik vind het gênant dat de EU, Engeland en Duitsland een antisemitismecoördinator hebben en Nederland achterblijft. De VVD en ChristenUnie hebben de Tweede Kamer voorgesteld die te benoemen, maar de procedure duurt eindeloos. Nodig is ook dat in de strafwet wordt opgenomen, dat geweldsmisdrijven met een racistisch, antisemitisch of homofoob karakter zwaarder bestraft worden. Nu ligt er alleen een schrijven van Justitie aan de procureurs-generaal, maar dat is te vrijblijvend en onhelder.
Politie en justitie dienen beter geschoold te worden in wat antisemitisme en racisme zijn. Te dikwijls worden slachtoffers niet serieus genomen of blijft een aangifte in een bureaula liggen. Het is geen wonder dat uit de Eurobarometer van september blijkt dat slechts 23 procent van de Nederlanders discriminatie bij de politie zou melden. Minder dan één op de vier. Bedroevend weinig.
Vier. De luidsprekers van de haat, zo noemde ik de sociale media. Van het zelfreinigende vermogen van de bazen van Twitter, Facebook en Instagram hoef je niets te verwachten. In de VS worden ze beschermd door de Grondwet (First Amendment), maar binnen de Europese Unie gelden andere regels. In vrijwel alle EU-lidstaten is opzettelijke belediging op grond van afkomst en het aanzetten tot haat strafbaar. Het zou de Europese Unie sieren een initiatief te nemen dat het mogelijk maakt om de bazen van de sociale media te vervolgen voor uitingen van haat op hun sociale media. Dat zal de controle op die uitingen veel effectiever maken.
Vijf. Etty Hillesum wees haat af, want, schreef ze op 15 maart 1941, dat is “het ergste wat er is. Het is een ziekte van de ziel.” Die ziekte wilde ze uitbannen, en zo, door het om te vormen tot liefde, de wereld verbeteren. Diep ingesleten vooroordelen over Joden en anderen kun je alleen aanpakken door informatie te geven die de negatieve beeldvorming corrigeert. Daar moet je zo jong mogelijk mee beginnen, voordat ouders hun stereotypen en mythes kunnen doorgeven. Scholen dienen daarom meer aandacht te besteden aan de achtergronden van volkeren en religies. Niet per se meer lessen over de Tweede Wereldoorlog, hoewel dat een onderdeel moet blijven van het geschiedenisonderwijs, maar meer kennis over de bijdrage van die volkeren en religies aan onze samenleving.
Voor de Joodse gemeenschap is dat ook belangrijk om uit die negatieve sfeer van antisemitisme, geweld en genocide te komen en de positieve kanten van het Jood-zijn te laten zien. Uit de Eurobarometer van januari 2019 blijkt dat slechts 3 procent van de Europeanen zich zeer goed geïnformeerd voelt over de Joodse geschiedenis en gebruiken van het Jodendom. Dat is betreurenswaardig weinig en daarin moet echt verandering komen. Zo geneest de ziekte van de ziel.
Lees ook
Waar komt de nieuwe Jodenhaat vandaan?
Antisemitisme is een groeiend probleem in Europa. Waar komt het vandaan en wie zitten erachter?
Woorden kunnen moorden, dus verplicht lessen over antisemitisme
Het aanstellen van een coördinator antisemitismebestrijding, zoals de VVD en de CU voorstellen, is nodig maar niet genoeg, schrijft Eddo Verdoner, van het Centraal Joods Overleg.