Nederland neemt gok in wereldwijde race naar het vaccin

1 Welk vaccin wil Nederland, met drie andere landen, aanschaffen en waarom?

Nederland heeft, samen met Frankrijk, Duitsland en Italië, 300 miljoen doses besteld van het coronavaccin waar de Britse universiteit van Oxford met medicijnenfabrikant AstraZeneca aan werkt. Het vaccin is nog in ontwikkeling maar wordt alvast geproduceerd.

Die keuze ligt voor de hand: het kandidaatvaccin uit Oxford is een van de koplopers in de mondiale ‘race’. Wereldwijd zijn meer dan 135 vaccinkandidaten in ontwikkeling, tien daarvan worden al getest in kleine groepen vrijwilligers. Het Oxford-vaccin, ChAdOx1 nCoV19, is het eerste dat bij een grotere groep van tienduizend mensen van verschillende leeftijden zal worden getest.

Het vaccin bestaat uit een verzwakt chimpansee-verkoudheidsvirus, dat is uitgerust met het eiwit-uitsteeksel van het coronavirus SARS-CoV-2. Bij zowel muizen als resusapen wekt het een goede afweerreactie op tegen het virus, blijkt uit een voorpublicatie van de Oxford-groep. De aapjes werden dankzij het vaccin minder ziek dan hun niet-gevaccineerde soortgenoten nadat ze besmet waren met het virus: ze kregen geen longontsteking. Dat wijst erop dat het vaccin zou kunnen beschermen tegen ernstige Covid-19.

Maar een deel van de proef met resusapen is minder bemoedigend, zegt Anke Huckriede, hoogleraar vaccinologie aan het UMC Groningen. „De ingeënte apen hadden nog steeds veel virus in hun neus, en zijn dus mogelijk nog wel besmettelijk. Dan zou het vaccin minder goed helpen om verspreiding van het virus te voorkomen.” Hoe het vaccin bij mensen uitpakt moet verder onderzoek uitwijzen.

Uit tests met een vergelijkbaar vaccin van het Chinese bedrijf CanSino Biologics Inc. bleek dat sommige mensen al afweerstoffen hadden tegen de gekozen drager, een verzwakt menselijk verkoudheidsvirus, en daardoor het vaccin te snel opruimden. Dat zal bij het vaccin uit Oxford niet snel gebeuren, omdat dat een chimpanseevirus als drager gebruikt.

Hoe snel de resultaten van de grote proef met het Oxford-vaccin bekend zijn, hangt af van de verspreiding van het coronavirus. Een aantal van de proefpersonen moet ook geïnfecteerd raken om te kunnen bepalen of het vaccin werkt. Het is nog maar de vraag of er nog voldoende corona heerst in het VK om het vaccin effectief te testen. Als gevolg is Oxford uitgeweken naar Brazilië, om daar proeven te verrichten.

2 Welke andere vaccinkandidaten zijn kansrijk?

Naast het Oxford-vaccin worden negen andere kandidaten al getest bij mensen. Het Amerikaanse bedrijf Moderna hoopt in juli te starten met een grootschalige test bij proefpersonen met hun vaccin mRNA-1273. Dat bestaat uit erfelijk materiaal van het coronavirus, rna. Een gevaccineerde maakt aan de hand daarvan zelf een stukje corona-eiwit aan, dat vervolgens de afweerreactie in het lichaam opwekt. De eerste 45 vrijwilligers die het vaccin in hun arm kregen, maakten neutraliserende antistoffen aan, meldt het bedrijf. Moderna start in juli met productie. Vaccins op basis van deze technologie zijn nog niet op de markt.

Het vaccin van het Amerikaans-Zweedse bedrijf Novavax is de enige van de tien kandidaten dat bestaat uit een los stukje coronavirus-eiwit. „Met deze vaccins is veel ervaring, dat heeft voordelen”, zegt Huckriede.

Het biotechbedrijf Janssen maakt in Leiden een vaccin dat, net als de Oxford-kandidaat, is gebaseerd op een verzwakt verkoudheidsvirus. Van de proefdierstudies zijn nog geen resultaten bekend, maar doel is om deze zomer de eerste proeven bij mensen te doen. De farmaceut laat alvast een grote hoeveelheid vaccins maken.

Veel vaccins falen op het lange pad van de ontwikkeling, die normaal gesproken jarenlang duurt. Er is nog nooit een vaccin binnen een jaar ontworpen, getest, geproduceerd en grootschalig in gebruik genomen.

Lees ook Vijf wegen naar een coronavaccin

3 Wat heeft het Nederlandse kabinet besloten? Gokt het nu alleen op dit project of ook op andere?

Begin juni kondigde Nederland al aan dat het samen met Duitsland, Frankrijk en Italië ging samenwerken in een ‘Inclusieve Vaccin Alliantie’. De afspraken met farmaceut AstraZeneca van dit weekend zijn daarvan het eerste resultaat. Nederland is met de genoemde landen gaan samenwerken omdat zij zeggen de faciliteiten in huis te hebben om bij te dragen aan de ontwikkeling en productie van een coronavaccin. Als het kandidaat-vaccin van Oxford straks blijkt te werken is het de bedoeling dat het onder meer in Nederland op grote schaal kan worden geproduceerd. De Alliantie voert gesprekken met nog „een stuk of acht” andere farmaceuten, zei minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid, Welzijn en Sport) zaterdag bij Op1. „We wedden bewust op meerdere paarden omdat je nu nog niet precies weet wie de race gaat winnen.”

Italië maakte maandag bekend dat de deal met de vier landen in totaal 750 miljoen euro bedraagt en dat de Italianen daarvan 185 miljoen voor hun rekening nemen. Nederland wil niet zeggen hoeveel het AstraZeneca heeft betaald. Maar dat er flinke investeringen moeten worden gedaan voor een onzeker resultaat is nodig, schreef De Jonge dit weekend aan de Tweede Kamer. Hij sprak van het „zeer grote maatschappelijke belang om te investeren in deze en andere kansrijke initiatieven, om de kans op een succesvol vaccin te vergroten”.

Nederland is internationaal al langer actief in de zoektocht naar een Covid-19-vaccin. Zo sprak Nederland met tientallen andere landen steun uit voor het WHO-initiatief om een internationale Covid-pool op te zetten waarin wereldwijd kennis, data en intellectueel eigendom kunnen worden gedeeld. In april al kondigde Nederland aan 50 miljoen euro bij te dragen aan onderzoek naar een vaccin door de internationale Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI). Volgens het ministerie van Volksgezondheid is het vanzelfsprekend dat vaccinonderzoek voor Nederland prioriteit heeft. „Pas als er een vaccin is zijn we beschermd. Tot die tijd kan het virus weer ergens oplieren. Een vaccin is dus echt cruciaal.”

Internationale solidariteit is voor het kabinet van belang. Zo wil Nederland ook capaciteit beschikbaar stellen voor het produceren van vaccins voor kwetsbare landen in bijvoorbeeld Afrika. Het kabinet heeft de Gezondheidsraad om advies gevraagd over wie in Nederland als eerste toegang moet krijgen tot een vaccin. De Jonge zei bij Op1 dat Nederland nooit in één keer doses voor de hele bevolking zal kunnen krijgen en dat het „waarschijnlijk” is dat kwetsbare groepen als ouderen als eerste gevaccineerd worden.

4 Hoe reageert het VK op het vaccinproject van eigen bodem?

Gezien de chaotische coronastrategie van de Britse regering, zou je verwachten dat premier Boris Johnson zo vaak hij kan het vaccinproject prijst aan de universiteit van Oxford, nota bene zijn eigen alma mater. In een toespraak op 10 mei prees Johnson de inspanningen van wetenschappers die „24 uur per dag werken om een vaccin te zoeken”. Zijn regering steunde het initiatief met een aanvankelijke gift van 55 miljoen pond (ruim 61 miljoen euro) en deed daar onlangs nog eens tientallen miljoenen bij.

Lees ook Veel Britten hebben het gevoel dat ze op een ‘lepra-eiland’ leven

Maar wat opvalt is de realiteitszin van Johnson, een politicus die normaliter zelden handelt in ontnuchterende denkbeelden, als hij het over een eventueel coronavaccin heeft. „Dat komt misschien nooit tot wasdom”, waarschuwde de premier eind mei. Dat is de bredere teneur in het land over de verrichtingen aan Oxford. Iedereen wil dat het slaagt, dat er een einde komt aan de onzekerheid, dat de Britten eindelijk weer kunnen etaleren een kennismaatschappij te zijn en een internationaal succes behalen. Aanvankelijk werd dat enthousiasme ook aangejaagd door de betrokken onderzoekers zelf, die zeiden 80 procent zeker te zijn dat het vaccin zou werken, maar inmiddels klinken ook kritische geluiden.

De tabloids zijn op het vaccinonderzoek gedoken alsof het een overspelige beroemdheid betreft. Iedere uitspraak van een betrokkene wordt gemeld in sappige koppen. ‘Doorbraak: Britain volledig gevaccineerd tegen de Kerst, zegt Oxford’, kopt de Daily Express deze week, na uitspraken van een onderzoeker dat als het vaccin blijkt te werken het mogelijk is sneller dan ooit doses te produceren. Tegelijkertijd worstelen ministers met de vraag in hoeverre ze van het vaccinonderzoek een nationalistische aangelegenheid kunnen maken. Ministers Matt Hancock (Volksgezondheid) en Alok Sharma (Economische Zaken) beloofden dat Britten voorrang krijgen. Hun collega Dominic Raab stelde die verwachtingen bij. Als gevolg van afspraken met de Wereldgezondheidsorganisatie en aangesloten landen worden kennis en resultaten gedeeld van verschillende internationale pogingen een definitieve uitweg uit de coronacrisis te bieden. Van de 100 miljoen doses die het Brits-Zweedse AstraZeneca tegen september produceert zijn 30 miljoen voor het VK, aldus Sharma. De verdeling is al gemaakt, nu is het wachten op het vaccin zelf.

5 Waarom wordt er in Brussel gemord?

De Europese Commissie staat na wekenlang overleg op het punt zélf een vergelijkbaar plan te lanceren. De Commissie wil voor 2,4 miljard euro doses van een aantal verschillende vaccins inkopen ten behoeve van alle lidstaten. Het plan voor gezamenlijke inkoop werd vrijdag goedgekeurd door de Europese ministers voor gezondheidszorg en wordt woensdag gepresenteerd. In de komende weken zouden dan onderhandelingen met een aantal leveranciers geopend moeten worden.

Op een persconferentie onderstreepte commissaris Stella Kyriakides (Gezondheidszorg en voedselveiligheid) herhaaldelijk hoe belangrijk het is dat de EU in onderhandelingen als eenheid optreedt. Op die manier wordt voorkomen dat de lidstaten elkaar beconcurreren, hebben de leveranciers het voordeel dat ze maar met één partner in gesprek hoeven en kunnen de lidstaten profiteren van schaalvoordelen. De Commissie onderhandelt namens 500 miljoen burgers. „Samenwerken is sneller en goedkoper voor ons allemaal.”

Ook uit lidstaten zelf klonk kritiek, uit bijvoorbeeld België. Hugo de Jonges collega Maggie De Block noemde het initiatief in Belgische media „onverstandig”. „Zo versnipper je alles opnieuw en verzwak je iedereen: het overkoepelend initiatief van de Commissie maar ook je eigen positie.” De Jonge noemde die kritiek bij Op1 „heel raar”. „Je kunt ook ‘dank je wel’ zeggen.” Volgens de minister was het nodig om met de andere landen deze eerste stap te zetten. „Samenwerking in Europa is heel belangrijk, maar het duurt ook wel eens lang voordat er iets concreets komt.”

Andere EU-lidstaten zijn welkom zich alsnog bij het initiatief aan te sluiten zodat volgende contracten met meer landen of zelfs EU-breed kunnen worden gesloten. Volgens Nederland was er haast nodig omdat de Verenigde Staten en Aziatische landen al bezig zijn productiecapaciteit in Europa op te kopen. Zo zou Nederland het risico lopen dat een vaccin wel hier geproduceerd zou worden, maar niet voor Nederlanders.