Direct naar artikelinhoud
AnalyseEconomie

Waarom een stijgend BBP niet zo veel zegt over onze welvaart

Woensdag presenteerde het CBS zijn langverwachte alternatief voor het ‘kortzichtige’ BBP. Het is de zoveelste aanval op de tot voor kort almachtige koning aller statistieken. Waar komt het BBP vandaan? En heeft het inderdaad zijn langste tijd gehad?

De kolengestookte energiecentrale op de Maasvlakte.Beeld Raymond Rutting / de Volkskrant

1) Geboorte: crisiskind

84 jaar oud is hij, en omstreden vanaf zijn conceptie. Het Bruto Binnenlands Product, de koning van de statistieken, is een crisiskind. Verwekt op verzoek van de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt. Voor die tijd was het gissen of de economie groeide of kromp. Beleidsmakers moesten afgaan op gammele graadmeters als de ijzerprijs, aandelenkoersen of vrachtverkeer. Roosevelt neemt daar geen genoegen mee. Hij wil precies weten hoeveel schade de Grote Depressie na de beurscrash van 1929 heeft aangericht.

Aan de fameuze econoom Simon Kuznets de taak om de allereerste nationale rekeningen op te stellen. Samen met acht medewerkers doorkruist hij het land, notitieblok in de aanslag. Ze bezoeken mijnen, informeren bij boeren naar hun oogst en voelen fabrieksmanagers aan de tand over hoe het met de productie staat. In 1934 volgt de ontluisterende conclusie: de Amerikaanse economie blijkt sinds het uitbreken van de crisis te zijn gehalveerd.

Het cijfer biedt Roosevelt de broodnodige munitie om zijn New Deal uit te bouwen. Daarmee is het BBP al bij zijn prille conceptie tot in zijn diepste vezels politiek. Wat volgt is een hevig debat onder economen over wat wel en wat niet moet worden meegeteld in de piepjonge maatstaf. ‘Die strijd ging in wezen over wat economie is’, legt David Pilling uit, wiens dit jaar verschenen boek The Growth Delusion leest als een (ongeautoriseerde) biografie van het BBP. Hoe zit het bijvoorbeeld met gokken, prostitutie of speculatie? Wat dragen zulke moreel verwerpelijke activiteiten bij aan de welvaart? Pilling spreekt van ‘het monster van Kuznets’, want diens creatie ontglipt hem. ‘Kuznets had zelf ook allerlei bezwaren. Als het aan hem lag moesten uitgaven aan bewapening niet meegenomen worden in het BBP. Die strijd verloor hij.’

Je kunt zeggen van het BBP wat je wil, maar de statistieken die China en Rusland voorheen gebruikten, waren nog veel grover
David PilingAuteur van The Growth Delusion

Dat komt mede omdat het BBP groot wordt in de Tweede Wereldoorlog. In de daaropvolgende decennia zet het cijfer zijn opmars voort - met dank aan machtige bondgenoten. ‘Het BBP veroverde hand in hand met de Marshallhulp Europa. De Amerikanen wilden op die manier nagaan hoe hun geld besteed werd’, vertelt Pilling. ‘Instituten als het IMF en de Wereldbank hielpen het vervolgens verspreiden naar de rest van de wereld. Zelfs het communistische Rusland en China deden uiteindelijk mee. Je kunt zeggen van het BBP wat je wil, maar de statistieken die zij tot dan toe gebruikten, waren nog veel grover.’

2) Hoogtijdagen: het BBP ís de economie

‘Een van de grote uitvindingen van de twintigste eeuw’, noemt het Amerikaanse statistiekbureau het BBP in 2000. Het BBP ís de economie. One number to rule them all, om Tolkien’s Lord of the Rings te parafraseren. Misschien wel de allergrootste kwaliteit van het BBP is dat het overal ter wereld gebruikt wordt, schrijft de Britse econoom Diane Coyle in haar boek GDP. A Brief But Affectionate History. De vergelijkbaarheid en transparantie waar dat toe leidt, is een groot goed.

Een auto-ongeluk.Beeld ANP

Met de bewondering zwelt ook de kritiek aan. Het BBP ‘meet alles, behalve datgene wat de moeite waard is’, meent Robert F. Kennedy. ‘Het grootste probleem met het BBP is dat het enkel en alleen economische omzet registreert, zonder te kijken of we daar met zijn allen beter van worden’, legt GroenLinks-Kamerlid Rik Grashoff uit. ‘Als jij morgen met je auto tegen een boom rijdt, leidt dat tot een stijging van het BBP: van de nieuwe auto die je moet kopen tot de verpleegkundigen aan je bed. Dat is natuurlijk onzinnig.’

Als jij morgen met je auto tegen een boom rijdt, leidt dat tot een stijging van het BBP. Dat is natuurlijk onzinnig
Rik GrashoffKamerlid voor GroenLinks

Hetzelfde geldt voor terroristische aanslagen, verwoestende stormen en milieuvervuiling. Stuk voor stuk rampzalige gebeurtenissen die het BBP doen groeien en bloeien. Tegelijkertijd ziet het cijfer nuttige activiteiten als mantelzorg en opvoeden over het hoofd. Pas als de ouders van Nederland vanaf morgenavond hun kinderen massaal zouden laten voorlezen door een commercieel bureau, vertaalt dat zich in een hoger BBP – zonder dat het leven er prettiger op wordt.

Een overstroomde woning in Pannerden.Beeld ANP

En dan zijn er nog diverse andere meetproblemen. Met het berekenen van de opbrengst van publieke voorzieningen als onderwijs en zorg had het BBP altijd al moeite. Daar hangt de markt immers zelden een prijskaartje aan. Hetzelfde geldt tegenwoordig voor niet-tastbare diensten als Spotify of Netflix. We geven minder geld uit aan cd’s dan vroeger, maar beluisteren misschien wel meer muziek dan ooit tevoren. Is onze economische welvaart dan afgenomen of gegroeid? ‘Het BBP is een kind van het industriële tijdperk’, zegt auteur Pilling. ‘In een diensteneconomie als de onze kan het BBP niet meer zijn dan een geïnformeerde schatting.’

Een van de gevolgen is volgens hem dat de in het BBP samengebalde werkelijkheid steeds meer uit de pas loopt met de beleving van mensen zelf. Zoals in Nederland. Terwijl het BBP records breekt, zien huishoudens hun besteedbare inkomen veel minder hard stijgen. Pilling: ‘De huidige politieke onrust, inclusief de opmars van het populisme, heeft natuurlijk allerlei oorzaken. Maar het zit deels ook in het BBP. Mensen wordt verteld dat het steeds beter gaat. Zonder dat ze daar wat van merken.’

3) Neergang: dood aan de koning?

Sinds een aantal jaren wordt er steeds openlijker gezaagd aan de stoelpoten van de ooit zo almachtige alleenheerser. De ene na de andere troonopvolger dient zich aan. Van de Human Development Index tot het in Bhutan bijgehouden Bruto Nationaal Geluk. In Frankrijk gaf president Sarkozy in 2008 econoom Joseph Stiglitz de opdracht om met iets beters te komen. In Nederland drong de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid vijf jaar later aan op een alternatief voor het BBP.

Heeft koning BBP zijn langste tijd gehad? Opvallend genoeg durven zelfs de felste tegenstanders die voorspelling niet aan. Het probleem is dat geen van de tot dusver bekende kandidaten onomstreden is. Geluk? Dat is hopeloos subjectief. De brede welvaartsmonitor die het CBS woensdag presenteerde dan? Zeer informatief, vindt Triodos-econoom Hans Stegeman, maar met zoveel cijfers en indicatoren wel een grabbelton. Stegeman werkte eerder mee bij het ontwerpen van een ‘Brede Welvaartsindicator’ (BWI) die toonde dat de crisis langer nadreunde in Nederland dan het BBP suggereerde. ‘Methodisch valt er van alles in te brengen tegen één zo’n kerngetal. Maar het is gewoon veel makkelijker uit te leggen aan het brede publiek én aan beleidsmakers.’

Als je wil weten hoe het met onze welvaart gaat, moet je andere cijfers hebben
Rik GrashoffKamerlid voor GroenLinks

Rik Grashoff wenst de moeder aller maatstaven hoe dan ook geen spoedige dood toe. ‘Om de omvang van je economie te meten is en blijft het een waardevol begrip’, vindt hij. ‘Groeit het BBP, dan kun je als politiek bijvoorbeeld rekenen op stijgende belastinginkomsten. Maar wil je weten hoe het gaat met onze welvaart, dan moet je andere cijfers hebben.’

Voorlopig lijkt dat, ondanks de vloedgolf aan klachten over het BBP, het hoogst haalbare. Geen abdicatie, maar een voorzichtige democratisering. Het BBP moet op den duur één van de vele economische cijfers worden. ‘En dan eigenlijk nog één van de minder belangrijke’, voegt Grashoff daaraan toe. ‘Want zelfs als je puur geïnteresseerd bent in de materiële welvaart van Nederland, heb je meer aan andere statistieken, zoals de inkomens van huishoudens.’