Verder leven na Srebrenica

Het was een programmatische zin, die Herman van der Zandt maandag uitsprak aan het begin van het eerste van zeven Srebrenicajournaals, 25 jaar na de genocide: „Ook wij waren erbij betrokken en daar worden we niet graag aan herinnerd, maar we doen het toch.”

We doen het toch – de NPO geeft zich deze week rekenschap van het verleden. Er worden mooie documentaires uitgezonden, er is een podcast, zaterdag wordt verslag gedaan van de herdenking, er is het zevendelige Srebrenicajournaal. Dat is gemodelleerd naar de geslaagde Bevrijdingsjournaals die de NOS eerder maakte, maar nu ontbreken frivoliteiten. Geen gefingeerde verslagen van correspondenten uit het verleden; daarvoor is deze geschiedenis te jong en de afloop te akelig.

De grootste herdenkingsproductie is het ijzersterke drieluik Srebrenica – De machteloze missie van Dutchbat, waarin Coen Verbraak de val van de enclave reconstrueert aan de hand van interviews met oud-Dutchbatters. Hun verhaal is vaker verteld: ze waren militair noch mentaal voorbereid. Ze vertellen hoe ze onderweg naar de basis in Potocari ontdekten dat er medische smokkelwaar in hun bus zat. Hier waren de VN (‘United Nothing’) de baas niet.

Vaak valt het woord ‘vernedering’. Door Bosnisch-Servische soldaten werden de Nederlanders niet ernstig genomen, maar ze werden altijd uitgenodigd voor een borrel. De relatie met de doodsbange bewoners van Srebrenica was moeizaam.

In de loop van 1995 sneed het Bosnisch-Servische leger de aanvoerlijnen van Dutchbat af. Maandenlang leefden de soldaten op noodrantsoenen, ze voelden zich alleen en machteloos. Soms komen in de interviews de politieke controverses langs, zoals de VN-belofte, uitgesproken in 1993, dat de stad beschermd zou worden. Commandant Thom Karremans zegt daarover: „Beschermen is iets anders dan beveiligen.”

Je kunt op de reeks (dinsdag en woensdag komt het vervolg) aanmerken dat ‘Srebrenica’ wordt verteld vanuit Nederlands perspectief, als iets wat Nederlanders is overkomen. De radeloze vluchtelingen komen wel in beeld, maar uiteindelijk gaat De machteloze missie van Dutchbat (BNNVARA) over de toeschouwers, niet over de achtduizend slachtoffers.

Daar staat tegenover dat sommige verhalen je de adem benemen. Dat geldt vooral voor dat van korporaal Johan de Jonge. Hij vertelt Verbraak hoe hij als jongen van achttien, enthousiast gemaakt door de serie Tour of Duty, de bon uit zijn tv-gids scheurde en zich bij Defensie meldde. Toen de Bosnische Serviërs in juli 1995 de enclave aanvielen, werd hij door de mannen van Ratko Mladic gegijzeld. In de verwachting dat er NAVO-bombardementen zouden volgen, verdeelden de soldaten het weinige papier voor hun afscheidsbrieven. Te versturen „only when I has been kild”, schreef De Jonge op de zijne. Hij heeft hem nog, ongeopend.

Lees ook Tweede Kamerdebat over het uitzenden van Nederlandse blauwhelmen

In doodsangst wachtte hij de bommen af – die niet kwamen, mede omdat men de Dutchbat-gijzelaars niet wilde opofferen. Nu (het fragment zit in de tweede aflevering) zegt De Jonge: „Ik sta daar dubbel in. Aan de ene kant hebben we het daardoor overleefd. Aan de andere kant denk ik: had die aanval maar door laten gaan.” Dan had u het niet naverteld, stelt Verbraak. „Nee”, antwoordt De Jonge. „Maar dan hadden we misschien een andere afloop gehad.” Had hij dat ervoor over gehad? De Jonge aarzelt, haalt adem en zegt: „Ik denk het wel.”

Je zou daar een vorm van heldhaftigheid in kunnen zien, van de militaire bereidheid om je op te offeren. Ik zag vooral schuldgevoel. Hier concentreerde zich het leed van een man die moet leven met de wetenschap dat zijn redding verbonden is met de dood van duizenden anderen – een gevoel dat hem al 25 jaar vergezelt.