Beurtschippers

Voor het vervoer van goederen en personen was men tot halverwege de 19de eeuw aangewezen op de vele kanalen en meren in de provincie Friesland. Tot die tijd vond men hier praktisch geen verharde wegen. Het reizen over deze zand- en keileemwegen was dan ook verre van gerieflijk, vooral in herfst en winter als deze door sneeuw en regen schier onbegaanbaar waren. Het is dan ook wel te begrijpen dat men voor het vervoer over water koos. De beurtschepen speelden hierin een belangrijke rol. Zij namen het geregelde vervoer van handelswaren en ook geld voor hun rekening. De schippers op deze beurtdiensten werden door de provinciale en gemeentelijke overheden benoemd. Deze moesten bij hun aanstelling een borgsom storten "voor de richtige bezorging der aan hun toevertrouwde goederen". Een reglement met vrachttarieven zorgde er voor dat de schipper zijn monopolie niet kon uitbuiten door b.v. te hoge vrachtprijzen te vragen. Pas in 1880 kwam er verandering door de wet "Tak van Poortvliet". Voor het uitoefenen van een beurtdienst had men vanaf dat jaar geen voorafgaande toestemming van de betrokken gemeenten meer nodig. Aanmelding van de te openen beurtdienst in de gemeenten waar men aanlegde was voldoende. Elk dorp had wel een beurtschipper, ook als het niet aan een bevaarbaar water lag zoals b.v. Oldeberkoop. In 1855 werd door het gemeentebestuur van Ooststellingwerf een reglement opgesteld voor het beurtveer op Leeuwarden. In "het tarief van vrachtlonen" treffen we behalve scheepsvracht ook wagenvracht aan. Goederen werden vanuit Oldeberkoop met paard en wagen naar de Schoterlandseweg in Oudehorne vervoerd. Daar lag het beurtschip in de Nijewijk die in verbinding stond met de Schoterlandse Compagnonsvaart. Via Heerenveen werd er naar Leeuwarden gevaren. Passagiers betaalden voor wagen- en scheepsvracht respectievelijk f 0,30 en f 0,60 voor een enkele reis. Deze route werd bevaren tot de kanalisatie van de Tjonger en het graven van de Prinsenwijk in 1887, waardoor Oldeberkoop over water bereikbaar werd.

Feicke Wijbes

Toen Feicke Wijbes in 1680 de helft van een huis in Gorredijk kocht, was hij al beurtschipper op Amsterdam en Zaandam. Tot plusminus 1690 bleef hij in functie. In 1687 vervoerde hij "de huishouding van Ds.Nicolaides" van Hindelopen naar Gorredijk met als eindbestemming Lippenhuizen. Feicke werd opgevolgd door Jan Bruchts die door de groter wordende concurrentie er toe overging een octrooi voor deze beurtdienst aan te vragen. Deze werd hem door Gedeputeerde Staten van Friesland verleend. De eigenaren van de beurtschepen waren niet altijd schipper. Zo kocht de kuiper Jelle Gerbens in 1711 de helft van "het koffe ofte kaagschip, met zeil en treil, anckers, kabels en touwen soo deselve rit en vaart, met daarbij hare gerechtigheid van het veer ofte vrijheit van varen vande Goeredijck en Corteswaegen op Amsterdam en Sardam, breder vermogens het octroijbrief en bescheiden daarvan sijnde". Jelle betaalde 1200 Caroliguldens. Reeds het volgende jaar verkocht hij zijn helft van het schip aan Wijbe Feickes, een zoon van bovengenoemde Feicke Wijbes. De

Potschipper

andere helft was in eigendom van Johannes Alberts. Wijbe bevoer dit kaagschip met zijn broer Broer Feickes, die in 1697 getrouwd was. Van zijn 4 kinderen werd zoon Jelle ook schipper. In 1749 stond hij ingeschreven als "suitelende schipper", een andere benaming voor "potschipper". Deze verkochten voornamelijk serviesgoed, potten en pannen, vandaar de naam. De andere zoon, Feicke Broers, was een avonturier. Hij hield zich in de nachtelijke uren bezig met het smokkelen van goederen en drank over de Fries-Drentse grens. In die tijd moest van handelswaar die de provinciegrenzen legaal passeerde invoerrechten worden betaald. Op één van deze smokkeltochten, in de nacht van 3 op 4 juli 1728 werd Feicke bij de Fries-Drentse grens bij Noordwolde door chergers betrapt en in het daarop volgende vuurgevecht doodgeschoten. Hij was toen 28 jaar en sedert 1722 gehuwd. Zijn weduwe woonde tot haar overlijden in 1777 in Gorredijk. Hoelang Wijbe en Broer Feickes op Amsterdam voeren is niet duidelijk, maar voor 1723 waren zij al opgevolgd door Bonne Tjerks. In het kerkvoogdijboek van Lippenhuizen staat "betaald aan Fook Folkerts, huisvrouw van Bonne Tjerks, veerman van Gorredijk op Amsterdam, op 28 november 1723, 5 Caroliguldens voor vracht van de klok van Lippenhuizen naar Amsterdam. Bonne Tjerks had waarschijnlijk Ringer Hylkes als compagnon. Deze woonde van 1730 tot 1744 in Gorredijk. In de eerste jaren werd hij "kaagman op Amsterdam" genoemd.

Ernst Jans

In 1733 was dit duo al opgevolgd door de kaagschipper en Hollandvaarder Ernst Jans. Behalve beurtschipper was hij ook graanhandelaar. In 1749 had hij zijn schaapjes op het droge, zijn bezittingen werden dat jaar geschat op een waarde van 1800 gulden. Zoon Jan Ernstes had omstreeks dat jaar het beurtschip op Amsterdam overgenomen. Als medevennoot had hij Ynte Jans aan boord, die in 1753 als schipper genoemd werd toen hij voor "het Nut" voor 3 stuivers een brief van Gorredijk naar Amsterdam meenam. Ynte was een zoon van de timmerman-herbergier Jan Ennes en Botje Yntes Kingma. Zij woonden in de herberg op de hoek Kerkewal/Hoofdstraat, de plaats van het latere postkantoor. Jan Ennes overleed in 1735, maar ook Botje bleek later interesse te hebben voor de schipperij. In 1745 kocht zij voor 1100 gulden de helft van het veerschip van Gorredijk op Sneek. Wellicht was haar herberg ook bodehuis, want de ligplaats van zowel het Sneker als het Amsterdammer schip was beneden de sluis naast de herberg. Jan Ernstes overleed in 1778 OP 53 jarige leeftijd. Of zijn zoon Ernst de beurt op Amsterdam overnam is niet zeker, maar 10 jaar later werd het schip met het octrooi gekocht door Hette Pieters de Vries.

Hette Pieters de Vries

In 1806 had deze Hette Pieters de Vries een zeiltjalk van 22 ton die onder de naam "de 4 kinders" voer. Toen Hette in 1820 overleed was zoon Jan met zijn 18 jaar nog te jong om de verantwoordelijkheid over het beurtschip te dragen. Tot het bereiken van Zijn 25 jarige leeftijd zou hij worden geholpen door zijn oom Harke Jans van Linde, een broer van zijn moeder. Jan was echter een losbol. Het erfdeel van zijn in 1820 overleden vader had hij er "op schandelijke wijze verkwist en doorgebracht". Nadien was zijn zuster Akke overleden en ook met dit erfdeel handelde hij als voren. Toen hij totaal verarmd was had hij zich verhuurd als remplaçant (plaatsvervanger voor een dienstplichtige), doch daar had hij het zo bont gemaakt, dat hij was weggezonden. In 1832 klopte hij bij de algemene armvoogdij aan om onderstand, doch deze instantie voelde zich niet geroepen "zulk een voorwerp" te alimenteren. De oudste zoon Pieter Hettes de Vries had de beurt intussen waargenomen, maar in 1824 was er al een andere schipper. In augustus van dat jaar vervoerde Ruurd Gerrits Eisinga boeken voor het Nut van Amsterdam naar Gorredijk. Fokke Sijtses de Jong, getrouwd met Ruurds zuster Fokeltje, was zijn knecht of medevennoot. Evenals voor de beurt op Sneek en Leeuwarden was er altijd een ruim aanbod aan vrachtgoederen met bestemming Amsterdam. Dit zal mede de reden zijn geweest dat Fokke Ebes de Vries, schipper te Gorredijk, zich in 1864 tot het gemeentebestuur wendde met het verzoek een tweede beurtveer van Gorredijk over Oldeboorn en Akkrum naar Amsterdam op te mogen richten, "daarbij overleggende enige gezegelde verklaringen van de voornaamste graankooplieden te Gorredijk, Oldeboorn en Akkrum, die daarin te kennen geven dat zij die oprichting gaarne zouden zien".

Fokke Ebes de Vries

De Gemeenteraad verzocht Eizinga zijn oorspronkelijke vracht-lijsten van de laatste twee jaren te overleggen om deze zaak nader te onderzoeken. Het bleek dat er in 1862 en 1863 jaarlijks plm. f 1500,- aan vrachtgeld was ontvangen. Het verzoek van Fokke Ebes de Vries werd afgewezen omreden, "dat, al mag het tegenwoordige veer voor één schipper een behoorlijk bestaan opleveren, een tweede op te richten beurtveer de zaak voor beiden zodanig zou bederven dat geen der veren een kostwinning meer zou opleveren en dus beide zouden vervallen". Na ruim 40 jaar besloot Ruurd Gerrits Eizinga in 1865 met de beurt te stoppen. Hij was toen 70 jaar en droeg zijn zoon Hans bij het Gemeentebestuur voor als zijn opvolger. Daar er op diens levensgedrag niets was aan te merken, werd besloten aan Ruurd eervol ontslag te verlenen en in zijn plaats Hans Ruurds Eizinga aan te stellen. Voorwaarde was dat hij voor zijn in diensttreding een persoonlijke of zakelijke zekerheid van f 500,00 zou stellen. In 1879 werd er wederom een poging gedaan om een tweede beurt op Amsterdam op te richten, ditmaal door Rein Greelts Zijlstra, schipper te Drachten. Ook dit verzoek werd behandeld door de Gemeenteraad en die oordeelde dat een tweede beurtdienst ongewenst was. Er werd gevreesd dat men elkaar "in de grond zou zeilen". Het verzoek werd echter ter beoordeling aan de Gorredijkster Kamer van Koophandel gegeven. Deze bracht een positief advies uit, maar Burgemeester en Wethouders van Amsterdam, wier toestemming ook vereist was, dachten daar anders over. In haar jaarverslag over 1879 meldt de Kamer van Koophandel dan ook "dat het verzoek van R.G.Zijlstra werd afgewezen". Was dit verzoek van Zijlstra afgewezen, door het vervallen van de octrooien en concessies kon hij een jaar later zonder bezwaren zijn gang gaan. De Gorredijkster Kamer van Koophandel noemde dit in haar jaarverslag van 1880 "verheugend". De beurtdienst was gedurende de laatste decennia éénmaal in de 14 dagen gevaren, maar voortaan zou de afvaart elke week plaats vinden. De eerste jaren was er voldoende vrachtaanbod, maar door de aanleg van tramwegen en de verbetering van het vervoer per spoor werd dit langzaam minder. In 1882 verkocht Hans Eizinga zijn beurtschip "Bondina" van 64 ton aan de toen 27 jarige Willem Zweitses de Vries. Deze woonde tot 1894 in Gorredijk, maar hoelang hij met dit overdekte kajuitschip op Amsterdam voer is niet bekend.

Het schippersgeslacht Zijlstra

In de 18de eeuw woonde dit geslacht in Oldeboorn, zij kwamen via Smalle Ee in Drachten terecht, waar Greelt Reins in 1811 de achternaam "Zijlstra" aannam voor zichzelf en zijn 7 kinderen. Greelt was daar beurtschipper van Drachten op Leeuwarden en Sneek. Dit schip had een laadvermogen van 11/2 ton. Zijn naar hem genoemde kleinzoon kocht in 1878 een beurtdienst van Heerenveen op Amsterdam voor circa f 12.000,-. Behalve het schip moest toen ook nog het octrooi betaald worden. Kort na het vervallen van de octrooien opende Rein Greelts, een zoon van laatstgenoemde, het tweede beurtveer op Amsterdam met het schip "de jonge Rein". Zowel in Gorredijk als in Amsterdam had het schip een vaste ligplaats. In Gorredijk lag het ten noorden van de hoofdbrug voor het vroegere postkantoor, in Amsterdam aan de Singel, waar zich ook het bode-adres bevond. Lang zou Rein Greelts Zijlstra deze beurt niet bevaren, in 1885 kreeg hij de volksziekte tuberculose en na de winter van dat jaar was het niet langer verantwoord om. aan boord te blijven. Hij huurden een huis aan de Langewal in Kortezwaag waar Rein in oktober 1886 overleed. Zijn halfbroer Cornelis trad voorlopig aan als beurtschipper en bleef tot het voorjaar van 1888 voor Reins weduwe, Jantje Hendriks Groenier, varen. Cornelis begon daarna met een eigen schip te varen en vervoerde vracht door heel Nederland. Op 26 november 1894 werd hij op de Zuiderzee aangezeild. Met zijn vrouw, die 4 dagen daarvoor een kind had gebaard, en de baakster aan boord moesten zij hals over kop het schip verlaten. Binnen een kwartier zonk het schip, maar allen werden gered. Cornelis was verzekerd bij de Friese Maatschappij tot Onderlinge verzekering van schepen te Heerenveen en kon zodoende een ander schip kopen. Achtergebleven met 5 jonge kinderen, overwoog Jantje Hendriks Groenier het schip te verkopen, maar op aandringen van de familie werd J.Schokker in dienst genomen, die na het vertrek van Cornelis aan boord kwam. Behalve Jantje en 4 van haar kinderen woonden J.Schokker en nog 2 knechten aan boord. De oudste zoon Greelt werd bij fami-lie ondergebracht. In 1890 werd een groter schip gekocht. Deze overdekte tjalk van 73 ton werd "de twee gebroeders" genoemd. In december 1898 gaf Schokker te kennen als zelfstandig schipper te gaan varen. Hij liet Haijke Pieters van der Werf in Drachten een nieuwe tjalk bouwen, waarmee hij de beurtdienst van Drachten op Rotterdam bevoer. Na het vertrek van Schokker nam de toen 19 jarige Greelt Reins Zijlstra het roer over. Omdat zijn moeder Jantje Groenier ook besmet bleek te zijn met T.B.C. ging zij met haar dochter Maria Elisabeth aan de (Lange)wal wonen. Daar overleed zij in april 1899. Tot 1902 voer Greelt samen met zijn broer Hendrik en zijn zusters Maria en Minke op Amsterdam. Zuster Wietske had een betrekking in die stad. Datzelfde jaar emigreerde Hendrik met zijn 3 zusters naar Amerika en werd Greelt alleen eigenaar van het schip. In juli 1902 trouwde hij met Eke Berends Nijhout en 4 jaar later lieten zij een stalen klipper bij Zwolsman in Makkum bouwen. Het schip werd "Martha" genoemd naar hun in 1906 geboren dochter. Dit schip had een lengte van 22 meter en een breedte van 4,75 meter. In 1916 werd er een 26 PK Kromhoutmotor in geplaatst, tot dat jaar was er mee gezeild. Een eerder plan om een motor in het schip te plaatsen ging om onbekende redenen niet door. Door de Gorredijkster Kamer van Koophandel werd daartoe in 1910 een adres aan G.S. verzonden ter ondersteuning van het verzoek van Greelt Reins Zijlstra, beurtschipper te Gorredijk, om met een motorschip van 20 PK de provinciale wateren te mogen bevaren van Gorredijk naar Lemmer en Stavoren v.v. In 1930 nam de toen 26 jarige zoon Rein Greelts Zijlstra samen met zijn broer Berend de beurtdienst van hun vader over. Zij zetten deze voort tot 1961. Tot 1964 werd er af en toe voor Firma Johannes Ymkes de Jong met het schip ijzer gehaald, maar daarna bleef het als opslagruimte aan de Molenwal te Gorredijk liggen.

De beurtschippers van Gorredijk - Harlingen

Douwe Jans, afkomstig van Smalle Ee, was ver-moedelijk de eerste schipper die vanaf plm. 1735 deze beurt onderhield. Hij werd in 1763 opgevolgd door zijn zoon Sietse Douwes, die in 1812 de achternaam "Reindersma" aan zou nemen. Het geoctrooieerde beurtschip had hij in 1789 al verkocht aan de in Kortezwaag wonende Wijbe Jans, die nog in 1806 "beurtman op Harlingen" werd genoemd. Dat jaar werd zijn schip geijkt en had toen een lengte van 4.75 meter en een laadvermogen van 3 last buiten de passagiers. Toen hij in 1812 de achternaam "Van Dijk" aannam woonde hij nog steeds in Kortezwaag. Wellicht kocht Rommert Ottes het beurtschip, in 1839 verkocht deze de helft aan Gebke Borias Steginga, graankoopman te Gorredijk. Één jaar later kocht Gebke ook de andere helft die hij 10 jaar later verkocht aan Sies Rykeles van der Zee. In 1854 horen we voor het laatst iets over deze beurt. Op 31 juli van dat jaar stuurden Gebke Borias Steginga en Anne Ymkes de Jong, beiden schippers te Gorredijk, een adres aan het gemeentebestuur met het verzoek "de admissie van eerstgenoemde, verleend bij Koninklijk Besluit van 27 mei 1839, in te trekken en daarvoor te benoemen Anne Ymkes de Jong voornoemd". Het beurtschip voer toen om de 14 dagen, het vertrok op dinsdagmorgen om 8 uur van Gorredijk en verliet op donderdagmiddag om 1 uur Harlingen. Onderweg mocht er vracht ingenomen of gelost worden in Oldeboorn, Leeuwarden en Franeker. Het schip had een vaste ligplaats in Gorredijk. Het lag ten noorden van de hoofdbrug, aan de oostkant van de vaart voor het latere postkantoor. Deze ligplaats werd in 1872 nog in de gemeenteverslagen vermeld.

De beurtvaart van Appelscha op Gorredijk vv.

Omstreeks 1820 had de vaart die de heren Compagnons lieten graven voor de afvoer van hun turf uit hun uitgestrekte veenderijen Appelscha bereikt. In 1843 was er al een geoctrooieerd schip dat van Appelscha via Gorredijk naar Leeuwarden voer. Dit schip mocht alleen vracht aannemen in Appelscha, Oosterwolde, Donkerbroek en Leeuwarden, dit ter bescherming van de andere beurtschippers op dit traject. In 1853 verzocht Hans Hanzes de Boer aan het gemeentebestuur van Ooststellingwerf hem concessie te verlenen een beurtdienst aan te leggen van Appelscha op Gorredijk. Hij was in 1850 getrouwd met Jantje Hates Stelma. Zij waren onbemiddeld maar van de notaris, waar Jantje had gediend, konden zij geld lenen om een schip te kopen. Hiermee hadden zij eerst een min of meer geregelde dienst onderhouden tussen hun woonplaats Oosterwolde en Gorredijk. Na behandeling van hun verzoek werd door de gemeentebestu- ren van Ooststellingwerf en Opsterland toestemming verleend de vaste beurtdienst aan te leggen. In december 1853 werd er een reglement en tarief van vrachtionen opgesteld. Het reglement omvatte 23 artikelen waarin de verplichtingen van de schipper werden geregeld. Om u hiervan een indruk te geven volgen hier de voornaamste verplichtingen. "De schipper draagt zorg dat de woorden: Beurtschip van Appelscha op Gorredijk v.v. in witte verf met grote duidelijke let-ters aan beide zijden van de kop van het roer geplaatst zijn. Het veer zal bevaren worden met een goed overdekt en dicht schip, geschikt om personen en goederen veilig en droog te vervoeren, voorzien van een bekwame roef met genoegzame zitplaatsen ter behoorlijke breedte. De schipper zal door de betrokken gemeen-tebesturen worden benoemd en bij het ontvangen van zijn aan-stelling een borgtocht van f 400,- ten genoegen van bovenge-melde besturen stellen. Deze zal strekken voor de richtige bezor-ging van de aan hem toevertrouwde goederen. De aanstelling der schipper wordt slechts verleend na toestemming van de heren Compagnons als eigenaar van de vaart. Het schip zal door de schipper zelf met een bekwame knecht moeten worden bevaren, zullende zij zich wachten voor wangedrag en dronkenschap. Ook zullen zij behoorlijk moeten kunnen lezen en schrijven ten einde verkeerde bestellingen te voorkomen". Met de bediening van deze beurt was de schipper de hele week besteld. Hij vertrok op maandagmiddag van Oosterwolde, dins-dagmorgen van Donkerbroek om op woensdagmorgen om 8 uur in Gorredijk aan te komen. Donderdagmorgen vertrok hij om 9 uur van Gorredijk, moest na aankomst in Donkerbroek daar tot 5 uur blijven liggen om 's avonds weer in Oosterwolde aan te komen. Vrijdagmorgens ging hij om 10 uur van Oosterwolde naar Appelscha om op zaterdagmiddag in Oosterwolde, zijn woon- plaats, terug te keren. De aanleg- en losplaatsen waren: Appelscha bij vallaat nr.8 Fochteloo bij vallaat nr.6 Oosterwolde bij de brug Donkerbroek bij de brug Gorredijk bij de Koornbeurs in de sluis. (de waag en koornbeurs aan de Kerkewal werden pas in 1876 gebouwd). De schipper mocht goederen en passagiers innemen tussen Appelscha en Gorredijk zover dit niet strijdig was met reeds bestaande beurtveren. De passagiers betaalden voor ieder uur reisafstand f o,io, kinderen beneden 12 jaar de helft. Een passgier welke een reiszak, val-lies, trommel, mandje, pakje of doosje bij zich had dat hij tussen de benen of op de schoot kon plaatsen, was daarvoor geen vracht verschuldigd. Bij overtreding van het reglement kon de schipper beboet worden met een somma van f 1,- tot f 25,-. Met de opbrengst van de beurtvaart kocht Hans de Boer in 1861 een graanhandel in Gorredijk. Het schip met het daaraan ver-bonden octrooi verkocht hij aan Hette Ruurds Eisinga, die in maart 1862 door de betrokken gemeentebesturen werd aangesteld. Hette was een zoon van Ruurd Gerrits Eisinga, de beurtschipper van Gorredijk op Amsterdam. Hette zal in 1861 naar Oosterwolde of Appelscha verhuisd zijn, want na dat jaar komt hij in Gorredijk niet meer voor. Deze beurtdienst ging later over naar Johannes Willems Houtstra, die zich rond 1890 in Gorredijk vestigde. In het begin voer hij nog met een zeilschip, later schafte hij zich een motorboot aan, die hij "Koopmans Welvaren" noemde en 26 ton aan vracht kon vervoeren. Na de eerste wereldoorlog nam zoon Jan de beurt van zijn vader over.

De beurtvaart van Gorredijk op Leeuwarden

Ongetwijfeld zullen er rond 1650 al beurtschepen vanuit Gorredijk op diverse noordelijker gelegen plaatsen en ste-den gevaren hebben. Het instellen van een weekmarkt in dit decennium rechtvaardigt deze veronderstelling. Het is echter al 1669 eer we uit de kerkvoogdijboeken van Lippenhuizen vernemen dat er op Leeuwarden gevaren wordt. Dat jaar werd er nl. 8 stuivers betaald "aan de schippers van Gorredijk op Leeuwarden" voor het meenemen van de klokklepel die in Harlingen gerepareerd moest worden. Sjoerd Pieters was de eerste met naam bekende schipper. Bij zijn huwelijk in 1666 woonde hij al in Gorredijk en toen hij in 1674 een huis aan de Langewal kocht voer hij al op Leeuwarden. Het beurtschip van Gorredijk op Leeuwarden tijdens een zondagse pleziervaart in Wartena. De laatste vermelding van zijn activiteiten als beurtschipper was in het jaar 1696. Mogelijke opvolger of compagnon op deze beurt was de van Terhorne afkomstige Jelle Heeres, die in 1693 de Lippenhuister klok naar Leeuwarden vervoerde. Sjoerd Pieters was omstreeks 1713 overleden en opgevolgd door zijn zoon Pieter. Hoelang hij deze beurt bediende is niet bekend, maar in 1733 kocht hij de helft van het beurtschip op Sneek. Om het vrachtvervoer veilig te stellen werd in 1728 door de eige-naren Jan Rommerts, Uble Lycles, Albert Johannes en Lycle Lolckes octrooi aangevraagd voor het vervoer van goederen en personen op Sneek en Leeuwarden. Nog datzelfde jaar werd de vergunning door Gedeputeerde Staten van Friesland verleend. Voor de inwerkingtreding dienden de schippers een borgtocht bij het Grietenijbestuur te deponeren "ten behoeve van ieder belanghebbende voor de richtige bezorging der aan de schippers toevertrouwde goederen en gelden". In het jaar 1745 komt Hans Jans als "beurtman" in beeld. Gedurende de 27 jaar dat hij het logement "De Koornbeurs", op de hoek van Hoofdstraat en Brouwerswal huurde, zal hij de gelag-kamer als bodehuis benut hebben. In 1741 getrouwd woonde hij in 1745 al in Gorredijk. Tien jaar later huurde hij "De Koornbeurs", waar hij tot de verkoop door de eigenaar Lycklama Nijeholt in 1783 bleef. Hans Jans overleed in 1791 maar had het beurtschip al eerder ver-kocht aan Molle Minnes (de Jong). Na diens vroege dood in i8o8 bevoeren de zonen Jan en Ymke Molles het beurtschip. Toen dit scheepje in i8o6 door Foocke Tjallings landmeter werd gemeten kon het buiten de passagiers 16 ton goederen vervoeren. In 1823 verkochten de broers het schip met het octrooi voor f 8000,00 aan Sieger Melles Koopmans. In 1824 liet deze een nieuw en groter zeilschip bouwen. De beurtvaart op Leeuwarden werd toen als "het florisantste van Friesland" beschouwd. Toen Sieger het schip in 1862 verkocht, werd er nog steeds verwezen naar het octrooi van 1728. "Geven met verschuldigde eerbied te kennen, Sieger Melles Koopmans en Johannes Haijes Zwart, bei-den kooplieden te Gorredijk. Dat eerstgenoemde zijn beurtveer van Gorredijk op Leeuwarden vice versa, verleend bij octrooi door de Staten van Friesland den 27 Mei 1728, heeft verkocht en over-gedragen aan laatstgemelde". In 1881 kreeg Johannes Haijes Zwart de vervener Hendrik Feddes van Dam als compagnon. Daarbij werd bepaald dat van Dam de beurt op Leeuwarden zou verzorgen. De kapitaalkrachtige van Dam ging er bij deze rederij spoedig toe over om de zeilschepen te vervangen door stoomboten. In 1905 kochten Freerk Johannes Zwart en Steffen van der Werf te Sneek 3 schroefstoomboten en een zeilveerschip, De Vrouwe Anna van 28 ton, van Hendrik Feddes van Dam als directeur der maatschappij, opgericht tot vervoer van goederen, vee en perso-nen tussen Gorredijk, Leeuwarden, Sneek, Akkrum en tussenlig-gende plaatsen. Het laatstgenoemde schip werd gebruikt voor de vaste dienst op Leeuwarden en terug. De totale koopsom werd bepaald opf 13.000,— - In 1916 was Oene Abes Vleeshouwer inmiddels tot de combina-tie toegetreden. Hij bracht de stoomboot "De Volharding" van 33 ton in, waarmee hij op Leeuwarden zou varen, donderdags met varkens en vrijdags met koeien voor de veemarkt aldaar. Al in 1924 werd de eerste vrachtauto gekocht, samen met van der Made. Na de tweede wereldoorlog werden de vrachtschepen ver-kocht en ging men geheel over op vervoer per as.

10/De beurtvaart van Leeuwarden op Gorredijk

Was de beurtvaart van Gorredijk op Leeuwarden al in 1728 van een octrooi voorzien, met die van Leeuwarden op Gorredijk gebeurde dit bijna 70 jaar later. Op 21 augustus 1795 werd dit octrooi door de "Representanten van het volk van Friesland" afgegeven. Om concurrentie uit te sluiten voeren de schepen op verschillende dagen. Het Gorredijkster schip ging op donderdag naar Leeuwarden en kwam op vrijdag terug. Het Leeuwarder schip vertrok op dinsdagmorgen om io uur uit de stad en op woensdag i uur uit Gorredijk. De vertrektijden stonden overigens wel eens ter discussie. In 1818 vroegen de toenmalige schippers Auke Cornelis van der Meulen en Sijbren Baukes Mulder aan het grietenijbestuur van Opsterland in plaats van 12 uur om 2 uur te mogen vertrekken. Zij achtten dit wenselijk omdat de handel op de Gorredijkster (woensdagse) weekmarkt nog niet om 12 uur was afgelopen, waardoor de granen diezelfde dag niet meer in Leeuwarden zou-den kunnen arriveren. De raad wees het verzoek af, "daar de markt niet later begint dan vroeger en de kooplieden die hun gra-nen in het Leeuwarder schip willen hebben daar dus tijd genoeg voor hebben." De ligplaats van deze schepen was vanouds beneden de brug en sluis. Ook het beurtschip op Amsterdam dat op donderdagmiddag ver-trok had zijn ligplaats aan de Kerkewal voor de herberg op de hoek van de Hoofdstraat. In een hernieuwd reglement van 1857 werd bepaald dat in geval de beursuren in Leeuwarden versteld werden, de schippers om 2 uur mochten vertrekken. Hoelang van der Meulen en Mulder dit veer bedienden is niet bekend. In 1832 hadden beiden een huis in Leeuwarden in eigendom en stonden daarbij als schipper ingeschreven. In 186o werd Jentje Sijbrens Mulder als beurtschipper van Leeuwarden op Gorredijk aangesteld. Mogelijk was hij een zoon van bovengenoemde Siebren Mulder maar zeker is dat niet. In 1863 trad een der schippers, Sipke Barteles van der Veen terug, hij verkocht de helft van het schip aan zijn broer Jan, die de gemeentebesturen ver-zocht hem als schipper aan te stellen. In 1872 was de dag van afvaart veranderd, het voer toen op maan-dag naar Gorredijk en op dinsdag terug. De afvaart van het Gorredijkster schip naar Leeuwarden bleef op donderdag bepaald.

11/De beurtvaart van Gorredijk op Sneek v.v.

Deze beurtvaart is door de eeuwen heen vaak gecombineerd geweest met die op Leeuwarden. In het laatst van de ie eeuw was Hans Tjeerds beurtschipper van Gorredijk op Sneek. Van tenminste 1693 tot 1698 woonde hij in Gorredijk. De in het schippersoctrooi van 1728 (zie beurtvaart op Leeuwarden) genoemde Jan Rommerts onderhield de dienst op Sneek van Plm. 1720 tot 1750. In 1733 kocht Pieter Sjoerds, zoon van de beurtschipper op Leeuwarden, de helft van het Sneker schip en in 1745 deed Bottje Yntes (Kingma), de weduwe van de logementhouder Jan Ennes,hetzelfde. Haar logement stond op de hoek van de Hoofdstraat- Kerkewal (later postkantoor) en zal toen als bodehuis gefungeerd hebben. Andries Alberts, zoon van de eveneens in het octrooi van 1728 genoemde Albert Johannes nam later het Sneker schip over. Hij bleef aan tot circa 1805 en werd opgevolgd door Jan Lycles (Lieklema), een zoon van Lykle Jans, die getrouwd was met Andries' zuster Antje Alberts. Toen Freerk Tjaliings Landmeter in i8o6 alle in Opsterland varende schepen in opdracht van de Franse regering op lengte en inhoud mat, was Jan Lykles al schipper op deze beurt met een scheepje van slechts io ton. Andries Alberts overleed in 1809 en zijn aandeel kwam in han-den van Pieter Adolfs de Vries, die echter al in 1815 overleed. Aplonius Johannes was in 1787 in Oostermeer geboren. In 1814 trouwde hij in Oldeboorn met Sibbeltje Tettes van Meines. Naar zijn geboorteplaats had hij in 1811 de achternaam "van der Meer" aangenomen. In 1815 kwamen zij naar Gorredijk en namen de beurtdienst op Sneek over. Hoelang Aplonius aanbleef is niet bekend, maar misschien was hij het die in 1848 de helft van het schip verhuurde aan Sies Ottes Broksma. Laatstgenoemde zal zelf niet gevaren hebben, naast houthandelaar was hij Plaatselijk (belasting) ontvanger, notarisklerk en brievengaarder. In 1859 was hij inmiddels samen met Haije Zwart eigenaar geworden en in 1872 waren dat Haije Siezes- en Freerk Johannes Zwart. In 1881 vermeldde de Gorredijkster Kamer van Koophandel in haar jaarverslag: "De beurtschepen met zeil zijn dezelfde als vorig jaar. Er is nu een stoomvaart van Gorredijk op Oldeboom, Akkrum, Sneek en Leeuwarden, met twee stoomboten van de Firma (Hendrik Feddes) van Dam en de Compagnie van de Gebroeders Zwart". De kapitaalkrachtige van Dam ging er bij deze rederij spoedig toe over de zeilschepen te vervangen door stoomboten. In 1905 kochten Freerk Johannes Zwart te Gorredijk en Steffen van der Werf te Sneek van Hendrik Feddes van Dam als directeur van de Maatschappij "opgericht tot uitoe-fening van een stoomboten- en veerdienst tot vervoer van goede-ren, vee en personen tussen Gorredijk, Leeuwarden, Sneek, Akkrum en tussenliggende plaatsen": 1. Een schroefstoomboot, Vlek Gorredijk van 25 ton. 2. Een schroefstoomboot, Tjerk Hiddes van 31 ton. 3. Een schroefstoomboot, de Hoop van 20 ton. 4. Een zeilveerschip, De Vrouwe Anna van 28 ton. Laatstgenoemd schip werd gebruikt voor de vaste dienst op Leeuwarden en terug. De koopsom voor de vier schepen werd bepaald op f 13000,00 Bij een inventarisatie van beurtschepen in 1916 was alleen de onder 1 genoemde stoomboot nog in gebruik. De andere schepen waren vervangen door "de Tjerk Hiddes" (18 ton), "de Volharding" (33 ton) door inbreng van de inmiddels tot de com-binatie toegetreden Oene Abes Vleeshouwer en de motorboten "Friesland-Groningen" van 38 ton en de "Jacoba" van 34 ton. In 1918 stapte de toen 69-jarige Freerk Zwart uit de combinatie. Met zijn zonen Bauke, Thomas en Hendrik onderhield Steffen van der Werf uit zijn woonplaats een geregelde beurtdienst op Gorredijk met de 18 ton metende "Tjerk Hiddes", In maart 1918 zou de boot op het Snekermeer vergaan. De boot geraakte geheel onder water en was daarmee rijp voor de sloper. Daar van der Werf niet van plan was met de beurtvaart te stop-pen, zocht hij een andere boot. Hij vond schipper Slump bereid zijn voor de kruidenier Albert Hein nieuw gebouwd vrachtschip te verkopen. In mei 1919 gingen Bauke en Thomas van der Werf een vennootschap aan en voeren onder de naam "Firma Gebroeders van der Werf" van Sneek op Gorredijk. Evenals het vergane schip noemden zij deze de "Tjerk Hiddes". In 1924 eindigde de samenwerking en kocht Bauke zijn broer uit. In datzelfde jaar 1924 werd Bauke van der Werf getroffen door kinderverlamming, waardoor hij nauwelijks meer kon lopen. Desondanks was hij tot zijn 65e jaar te vinden in de stuurhut, het andere werk overlatende aan zijn knecht Bouwe Veldman. In 1932 verhuisde het gezin Van der Werf naar Gorredijk. In 1942 nam Veldman ontslag en kwam de 18-jarige zoon Steffen aan boord. De oorlogsjaren waren slecht voor de beurtvaart. Alles was op de bon en slechts beperkt verkrijgbaar, hetgeen het vrachtaan-bod drukte. Noodgedwongen ging Van der Werf met Van der Klok in combinatie varen, maar na de bevrijding in 1945 gingen zij spoedig weer uiteen. Tot juli 1963 zou Steffen van der Werf met de "Tjerk Hiddes" op Sneek varen, waarna hij overstapte op een vrachtauto.

De beurtvaart van Gorredijk op Wijnjeterp (Klein Groningen)

Op 20 februari 1796 bood Alle Jochums, schipper te Gorredijk, in de Leeuwarder Courant zijn veerschip, varende van Gorredijk op Wijnjeterp en Donkerbroek, te koop aan. Langer dan io jaar zal Alle dit traject niet bevaren hebben, de sluis in Wijnjeterp werd pas in 1785 gebouwd. Koper van het beurtschip werd Thielemans Johannes Gans, afkomstig van 's Hertogenbosch, die in 1797 in Gorredijk trouw-de met Aaltje Jans Slot. Toen het beurtschip in i8o6 door Freerk Tjallings Landmeter werd gemeten had het een laadvermogen van 41/2 last (plm. 9 ton). Aaltje Jans overleed in september 1819 en in 1822 verliet Tieleman met zijn 6 uit dit huwelijk geboren kinderen Gorredijk. In zijn nieuwe woonplaats Donkerbroek had hij twee jaar eerder toestemming gekregen om een beurtdienst op Gorredijk te beginnen. In 1835 wendden Cornelis Homans en Jan Joukes Djkstra zich beiden in een afzonderlijk schrijven tot Burgemeester en Wethouders met het verzoek hen te benoemen tot beurtschipper van Gorredijk op Klein Groningen. Het college nam het besluit laatstgenoemde aan te stellen. "mits deze zich stipt aan de regie- menten zou houden". In november 1835 werd de door Dijkstra ingediende vrachtlijst op een aantal punten gewijzigd en ver-laagd. Dijkstra bevoer deze beurt tot 1843. Na verkoop dat jaar stelden B .en W. van Opsterland Steffen van der Werf aan als schipper op deze beurt. De ingewonnen informatie naar zijn gedrag bij Wijtse Alles van der Sluis, sluiswachter te Hemrik, was gunstig verlopen. In 1854 verkocht Steffen Jacobs van der Werf het beurtschip aan de veldwachter Beene Sipkes Luxwolda, die als schipper Hendrik Gooitsens Wissema voordroeg. Diens benoeming leidde er toe dat hij het schip kocht, want in 186 verkocht hij het aan Harmen Tjietses van der Zee. Na diens overlijden verkochten zijn erven het schip aan Fokke Ebes de Vries, die toen beurtschipper was van Gorredijk op Groningen (stad). De opbrengst van het veer zal in de loop der jaren steeds gedaald zijn. Fokke de Vries vroeg in 1863, toen al aan boord van zijn schip wonende, om vermindering van zijn aanslag in de school-gelden, daar hij deze niet betalen kon. Toen hij een jaar later vergunning vroeg om een tweede beurt-veer van Gorredijk op Amsterdam op te richten had hij zijn Klein- Groninger schip al verkocht. Ook zijn beurtschip op de stad Groningen had hij al van de hand gedaan. De kopers van eerstgenoemd schip zijn niet achterhaald, maar in 1876 verkochten Sijtse en Durk Jelles de Groot het beurtschip aan Jelle Freerk van Wallinga te Terwispel. Nadien zijn geen gege-vens in het gemeente-archief omtrent deze beurtdienst gevonden. In mei 1869 werd aan Menno Anthonius de Haan een vergun-ning verleend om een veerdienst op te richten van Wijnjeterp over Hemrik, Lippenhuizen en Gorredijk naar Leeuwarden, op voorwaarde dat hij niet in Gorredijk aan mocht leggen. Menno was grutter in Gorredijk en het lijkt onwaarschijnlijk dat hij de beurt zelf heeft bevaren. In november 1879 verkocht hij deze aan de schipper Tette Aplonius van der Meer en diende bij het gemeentebestuur het verzoek in om deze als schipper aan te stellen.

De beurtvaart van Gorredijk op Terwispelen Ulesprong.

In april 1863 vroeg de winkelier en schippers-knecht Heerke Hendriks Roersma het gemeentebestuur om een beurtdienst op te mogen richten van Gorredijk op Terwispel tot Uilesprong. Het verzoek werd toegestaan en voor de vast te stellen vrachtta-rieven zouden die van Gorredijk op Oldeboorn als richtlijn die-nen. Enige jaren nadat hem de vergunning was verleend klom Heerke opnieuw in de pen. Hij verwittigde het gemeentebestuur, dat Jan Tjietses van der Zee, schipper te Gorredijk, goederen inzamelde en vervoerde naar Terwispel. Hem werd het advies gegeven een proces-verbaal op te laten maken als hij dit kon bewijzen, maar er wel op te letten dat er voor 3 personen goederen mochten worden meegenomen. In 1868 klaagde Heerke opnieuw, ditmaal was Harmen Baukes van Zwol de boosdoener. "Varende op een snikschip ligt hij iede-re marktdag (op woensdag) bij de brug in Gorredijk, waar hij zo mogelijk elke vracht naar Terwispel inpikt". Ook de afloop van deze klacht is niet bekend. Harm van Zwol had dit schip nog niet zo lang. Bij een zware storm had hij zijn vorig schip op de Zuiderzee bij Enkhuizen in 1866 verloren. In september van dat jaar vroeg hij het gemeente-bestuur om hem toestemming te verlenen een collecte te houden. In februari 1867 kon hij melden dat deze collecte f 281,20 had opgebracht. Het inmiddels gekochte schip had f 221,- gekost, de rest wilde hij aanwenden voor nieuw tuigage. De opbrengst van de beurt op Terwispel zal beperkt geweest zijn. Van 1850 tot 1871 woonde Heerke met zijn vrouw Antje de Boer aan een der wallen, maar in 1872 waren zij genoodzaakt aan boord van hun scheepje te gaan wonen. In april 1876 verkocht de toen 54-jarige Heerke zijn veerdienst aan Harmen Oenes Dolstra in Terwispel, die deze op zijn beurt in november 1878 overdroeg aan Jacob Pieters Zwerver aldaar. Heerke overleed in 1884, zijn vrouw twee jaar eerder.

De beurtvaart van Gorredijk op Beets.

In maart 1873 behandelde het gemeentebestuur een adres van Yme Gerbens Schilstra te Gorredijk met het ver-zoek om een beurtdienst op te mogen richten tussen Gorredijk en Beets "daar het is te voorzien dat de bevolking daar zal toene-men en er een bepaalde correspondentie zal ontstaan tussen zijn woonplaats en de veenderijen". Het verzoek werd ingewilligd, maar het resultaat was teleurstel-lend, hetgeen blijkt uit de aanvraag in januari 1874 van Jan Tjietses van der Zee, arbeider te Gorredijk, om op Beets te mogen varen. In zijn verzoekschrift memoreerde hij dat Yme Schilstra en Ubbo Groenier slechts tweemaal met een open praam op dit veer hadden gevaren. Het verzoek van Van der Zee werd afgewezen, daar hij de borgtocht niet kon betalen.

De beurtvaart van Gorredijk op Lemmer.

Al in 1806 was Jan Gurbes beurtschipper van Gorredijk op Lemmer. In zijn woonplaats Kortezwaag was hij in 1802 getrouwd en werden drie van zijn kinderen geboren. In 1811 was hij inmiddels verhuisd naar Lemmer, waar hij zijn achter-naam "de Wind" aannam. Zijn beurtschip was van bescheiden afmeting, buiten de passa-giers kon het 7 ton vracht vervoeren. Voor 1826 zal deze beurt vervallen zijn, dat jaar lag Jan met zijn schip in Gorredijk, terwijl zijn gezin aan boord woonde. Als beroep gaf hij "schipper" op. In 1849 verzocht Johannes Libbes Kuipers aan het gemeentebestuur om weer een vast veer tussen Gorredijk en Lemmer op te mogen richten. Het verzoek zou wor-den ingewilligd mits Johannes de vereiste borgtocht kon depone- ren. Waarschijnlijk kon hij daar niet aan voldoen, want zijn aan-stelling komt niet in het gemeentearchief voor. Ook op de lijst van beurtschepen die in 1855 vanuit Gorredijk met of zonder octrooi voeren komt de dienst op Lemmer niet voor. In 1872 deed Lammert Teunes van der Veen, schipper aan boord van zijn schip in Leeuwarden hetzelfde verzoek, daarbij aanha-lende dat deze beurtvaart vroeger reeds had bestaan. Ook aan Lammert werd onder dezelfde voorwaarden toestemming ver-leend, maar nadien werd er niets meer van vernomen.

De beurtvaart van Appelscha en Oosterwolde op Leeuwarden.

Naast de geoctrooieerde beurtvaart van Appelscha op Gorredijk v.v. waren er nog de beurtschepen die vanaf Appelscha voeren met bestemming Leeuwarden, Sneek en Heerenveen. Als regel mochten deze schepen hier wel aanleggen, maar pas na het pas-seren van Gorredijk vracht aannemen, dit ter bescherming van de plaatselijke beurtschippers. De beurtvaart van Appelscha op Leeuwarden werd bij Raadsbesluit van 25 april 1843 in de gemeente Ooststellingwerf vastgesteld. Als schippers werden Fedde Jacobs van der Bosch te Kortezwaag en zijn drie jaar oudere broer Freerk aangesteld. In april 1851 werd Fedde beboet wegens "het frauduleus invoeren van een gehele zijde gerookt spek". Zijn knecht had hem na ruzie aangegeven. Bij vervoer van goederen over de provinciale grenzen moest daar-over belasting worden betaald. Als er geen geleidebiljet getoond kon worden werd men beboet. Door de Gorredijkster commiezen Carel van Wetering en de in Zwitserland geboren Georg Donz werd proces-verbaal opgemaakt tegen de toen 32-jarige Fedde. De boete bedroeg f 100,00 en het spek werd in beslag genomen. De boete kon evenwel worden afgekocht. Hij moest dan de getaxeerde waarde van het 48 pond wegende spek (f 25,-) met de verschuldigde accijns direct betalen. In 186o nam Freerk van der Bosch ontslag als beurtschipper, in het vervolg werd het traject alleen door Fedde bevaren. Tot 1867 bleef deze in Kortezwaag wonen. Dat jaar vertrok hij naar Oosterwolde en liet zich met attestatie overschrijven naar de Doopsgezinde gemeente van Appelscha. De Doopsgezinde kerk van Appelscha werd in datzelfde jaar 1867 gebouwd, maar heeft nog geen 30 jaar als zodanig dienst gedaan. In 1897 was deze al niet meer in gebruik, toen de Gorredijkster Geert Lourens van der Zwaag daar op 9 juni in debat ging met de Appelschaster predikant ds.Lieftinck, dit naar aanleiding van de brochure "Socialisme en onsterfelijkheid". Kort na de eerste wereldoorlog werd de kerk afgebroken. Na het overlijden van Fedde van der Bosch in 1872 nam zijn zoon (?) het beurtschip over. Daarnaast had deze een kruidenierswin-kel in Makkinga. Uit een advertentie in een der dagbladen blijkt dat het beurtschip in 1895 nog wekelijks op Leeuwarden voer. Nadat van der Veen deze beurt nog met een zeilschip had bevaren kochten Johannes Feenstra en Eeltje de Boer het beurtschip van de erven van der Veen. Zij voeren eerst met een snikke, veelal getrokken door een paard langs het jaagpad. In 1920 was de snikke al vervangen door een motorboot, "Friesland-Drenthe" genaamd. Dit schip kon 28 ton aan vracht vervoeren, maar het was niet ingericht voor het meenemen van passagiers. Gewoonweg voeren zij via Oldeboorn en Nes naar Leeuwarden, maar als de boot diep geladen was, via Nij Beets om het ondiepe Pikmeer bij Grou te vermijden. Johannes Bokma en Zonen zouden tot na de tweede wereldoor- log dit traject bevaren met hun motorboot "Twee Gebroeders" van 26 ton, terwijl in de dertiger jaren de in Appelscha gevestig-de M.Sandburg en M.Doek met de "Twee Provinciën" van 30 ton hetzelfde deden.

Appelscha - Sneek

Een ander door Gorredijk varend beurtschip was dat van Appelscha op Sneek. Kort na 1850 vroeg Rein Bakker octrooi voor deze beurtdienst. In maart 1872 verzocht zijn zoon Jacob, toen koopman te Oosterwolde, de beurt van zijn vader over te mogen nemen. Op 3 mei 1873 kreeg hij zijn aanstelling. De gebroeders Jan en Bouke van der Werf onderhielden deze beurt vervolgens tot na de tweede wereldoorlog, eerst met een zeilschip, daarna met een motorboot "Jacoba" geheten van 34 ton, die op naam stond van Weduwe M.van der Werf te Oosterwolde en tenslotte met het motorschip "Henderika". De vader van Jan en Bouke, Matten van der Werf, was in Terhome overboord geslagen en verdronken.

De beurtvaart van Gorredijk op Heerenveen

Reizigers die per beurtschip naar Heerenveen gingen moesten via Oldeboorn en Akkrum, om dan via de Heeresloot hun einddoel te bereiken. Dit traject was circa 40 kilometer lang, terwijl de afstand Gorredijk-Heerenveen over de weg nog geen 15 kilometer bedroeg. Door het graven van de Nieuwevaart in 1852, twintig jaar later gevolgd door de ringvaart van het 6e en 7e Veendistrict, werd de route al aanmerkelijk bekort. Pas in 1930 kwam een nog kortere route tot stand door het weggraven van de dam en de bouw van een sluis met brug bij de Tjoele onder Kortezwaag. Door de vaart in zuidelijke richting door te trekken kwam de verbinding met de Schoterlandse Compagnonsvaart tot stand. Voor de scheepvaart had deze verbinding weinig nut, het wegverkeer had het vracht-vervoer per schip al grotendeels verdrongen. Omstreeks 1730 voer Geert Gosses al met een beurtschip van Gorredijk op Heerenveen. Van Smalle Ee afkomstig, woonde hij vanaf 1732 in Gorredijk. In 1749bestond zijn gezin uit 5 perso-nen, waaronder 3 kinderen. Er waren meer kinderen geweest, vijf waren er op jeugdige leeftijd overleden. De bezittingen van Geert werden dat jaar geschat op een waarde van 500 Caroliguldens. In 1755 vertrok hij met vrouw en kinderen naar Heerenveen. Het beurtschip had hij verkocht aan Albert Johannes, in het schippersoctrooi van het beurtschip van Gorredijk op Sneek en Leeuwarden voorkomende als mede-eigenaar. Omstreeks 1770 werd Albert opgevolgd door zijn zoon Andries. V66r de verplichte naamaanname in de Napoleontische tijd kwam Andries al voor met de achternaam "de Jong". In 1780 kocht hij een huis aan de Langewal in Gorredijk dat bijna 200 jaar familiebezit zou blijven. In 1806 werd het beurtschip gemeten, het had toen een inhoud van 12 ton, waarbij 1 ton voor de passagiers was inbegrepen. Andries overleed in 1809 waarna zoon Albert de beurt bediende, later met zijn zoon Rijkele die hem in 1849 opvolgde. Hij richtte zich in 1872 tot het gemeentebestuur met het verzoek hem als beurtschipper aan te stellen. Hij was toen al sinds i8o eigenaar van het schip en memoreer-de daarbij "dat het schip sinds onheuglijke tijden in het bezit van zijn voorvaderen was geweest". Samen met zijn ongetrouwde broer Jacob onderhield Rijkele de beurt op Heerenveen en na Jacobs overlijden met een knecht. Naast beurtschipper was Rijkele ook veenbaas en winkelier. Nog in 1880 had hij ook een vergunning tot verkoop van sterke drank. Rijkele overleed in 1889, de zonen Albert en Andries zouden de laatste beurtschippers op dit traject zijn. Door toename van het wegverkeer werd de beurt kort na 1900 gestaakt.

De beurtvaart van Gorredijk op Groningen

Op 30 november 1830 werd aan Rinse Tjitses van der Leij octrooi verleend voor de beurtvaart van Gorredijk op Groningen v.v. Volgens de hierover gevoerde correspondentie zou deze beurt niet eerder bevaren zijn, doch dat is onjuist. Al in 1770 onderhield Andries Alberts (de Jong) deze beurt naast die van Gorredijk op Heerenveen. Omstreeks 1800 nam zoon Albert Andries beide beurten van zijn vader over, maar voor 1806 liet hij die op Groningen vervallen. Rinse van der Leij woonde bij zijn broer Hendrik in huis. Hun ouders waren in 1792 van Drachten gekomen, vader Tjitse Hendriks van der Leij was eige-naar van de volmolen (later eekmolen) aan het noordeinde van de Kerkewal. Rinse was 21 jaar toen hij als beurtschipper werd aangesteld. Het schip voer eenmaal in de 14 dagen. Passagiers betaalden f o,8o voor een enkele reis. In 1835 verliet Rinse Gorredijk en komt hier naderhand niet meer voor. Of met zijn vertrek ook de beurtdienst werd gestaakt is niet zeker, maar op een lijst met "in werking zijnde beurtdiensten met of zonder octrooi", die in februari 1856 werd opgemaakt, komt die naar Groningen niet meer voor. - In juli van datzelfde jaar 1856 meldde Fokke Ebes de Vries, schipper te Gorredijk aan het gemeentebestuur van Opsterland, dat hij het beurtschip varende van de stad Groningen op Oosterwolde had gekocht en dat hij op deze beurt als schipper was aangesteld. De beurtvaart van Oosterwolde op Groningen was in 1850 tot stand gekomen. Op i mei van dat jaar was door het gemeentebe-stuur van Ooststellingwerf een reglement en tarief van vrachtlo-nen vastgesteld. De borgtocht voor deze beurt zou f 200,- bedragen Het schip voer eenmaal in de 14 dagen en vertrok op dinsdag van Oosterwolde en de week daarop op woensdag van Groningen. Passagiers betaalden voor een enkele reis naar of van Groningen f 1,-. Fokke Ebes de Vries vroeg aan het gemeentebestuur of hij deze beurtdienst mocht uitbreiden door van Gorredijk op Groningen te gaan varen. De gemeenteraad had geen bezwaar maar het duurde tot juli 1859 voor Fokke zijn aanstelling kreeg. Deze beurt leverde Fokke slechts enkele jaren voldoende op om aan de wal te kunnen wonen. Toen hij in 1863 bij het gemeente-bestuur aanklopte om vermindering van schoolgeld woonde hij aan boord van zijn schip. In 1864 verkocht hij het beurtschip aan Hendrik Douwes Feenstra te Gorredijk die zijn zoon Jitse bij het gemeentebestuur voordroeg als schipper en kapitein. Fokke Ebes de Vries bleef schipper. In 1879 had hij een hektjalk van 76 ton varende onder de naam "Vertrouwen". Het was deze schipper die in 1864 toestemming vroeg om een tweede beurt-veer op Amsterdam op te mogen richten wat hem werd gewei-gerd. (Zie beurtvaart Amsterdam). De nieuwe eigenaar, Hendrik Douwes Feenstra, was afkomstig van Eernewoude. In 1828 woonde hij al in Gorredijk toen hij de beurtvaart op Harlingen waarnam voor een zieke collega. In 1859 werd het reglement aangepast. Het schip voer nog steeds om de 14 dagen, maar vertrok voortaan op vrijdagmiddag om 12 uur uit Gorredijk. De ligplaats in Gorredijk was aan de Molenwal voor het huis "de twee gebroeders", in Groningen bij de A-poort. Het schip voer via Stroobos, gelegen op de Fries-Groningse grens. Hier was ook een aanlegplaats voor beurtschepen. De daar staan-de herberg was precies op de Provinciale grens gebouwd, zodat men in Friesland de voordeur inkwam en in Groningen de ach-terdeur uitging. Voorbij Stroobos waren in het Hoendiep nogal wat ondiepten, vooral lastig bij een lage waterstand. De schipper was dan ver-plicht lichters te huren, die een deel van de vracht overnamen. De kosten werden voor de helft omgeslagen over de vrachtgoede-ren, de andere helft werd door de schipper betaald. Bij besloten water diende de reis met paard en wagen te geschie-den, elke dinsdag en vrijdag om bestellingen te doen en draagba-re pakketten en goederen te bezorgen voor het dubbele der vrachtionen, bij sterk ijs per slede onder genot van de helft van het gewone vrachttarief. De vijf zonen van Hendrik Feenstra werden allen schipper. Jitse bediende deze beurt met zijn oudste broer Douwe. Toen Jitse in 1876 OP 38-jarige leeftijd overleed werd het schip publiek verkocht. Koper werd zoon Douwe Hendriks Feenstra voor 50 f 2900,-. Hoelang hij deze beurt bevoer is niet bekend, maar omstreeks 1900 bevoeren Zwart en Van der Werf deze met de stoomboot "Friesland-Groningen". Later trad Oene Vleeshouwer in deze combinatie met de "Volharding". De gloriedagen voor vervoer over water waren na de eerste wereldoorlog 1914-1918 voorgoed voorbij en het vervoer per as deed ook in Gorredijk zijn intrede. Tijdens de strenge winter van 1924 schaften Oene Vleeshouwer en Van der Made hun eerste vrachtauto aan. De andere schippers zouden spoedig hun voor-beeld volgen.

De beurtvaart van Appelscha op Assen

Het heeft lang geduurd voor er een verbinding tot stand kwam tussen de Appelschaster vaart en de Drentse Witte Wijk. Pas in 1891 werden daartoe voorstellen gedaan, welke in 1894 werden uitgevoerd. Omstreeks 1890 was er echter al een bodedienst met paard en wagen naar Assen die werd gereden door Meinte Steg en Zoon. Toen de doorvaart gerealiseerd was ging deze met een snikke varen. Met deze trekschuit ging hij eenmaal per week naar Assen. De beurt werd in 1914 overgenomen door de in Donkerbroek wonende Thomas en Tjeerd Mulder. Zij voeren met de motor-boot "Koopmans Welvaren" van 32 ton. Thomas Mulder liet in 1929 een nieuwe boot van 34 ton bij Barkmeijer te Stroobos bouwen. Ook deze werd "Koopmans Welvaren" genoemd. In 1922 was ook Geert Hoogenberg op dit traject aanwezig met zijn motorboot "Wilhelmina" van 23 ton. Zijn vader Roelof had omstreeks 1900 al met een trekschuit van Oosterwolde op Assen gevaren, maar was begonnen met een hondenkar. In 1925 begonnen ook M.Sandburg en M.Doek met een beurt van Appelscha op Assen met de 30 ton metende "Twee Provinciën". Deze schepen waren niet meer ingericht tot het vervoer van personen en paarden. Thomas Mulder voer met zijn beide zonen Wieger en Johannes tot Plm. 1938 en ging toen over op vervoer per vrachtauto. In de laatste oorlogsjaren, toen er geen benzine meer was te bezetten, werd er weer gevaren. Kort na de bevrijding in 1945 kwam hier definitief een einde aan. In 1947 werd de boot ver-kocht aan een garnalenvisser die er nu nog mee op de Waddenzee vist (de W.L.8).

De beurtvaart van Donkerbroek Oosterwolde en Appelscha op Groningen

Naast de beurtdienst op Assen voer Thomas Mulder ook op Groningen. Voor 1900 had de weduwe F.van der Bosch dit traject ai bevaren met het schip "Eersteling", dat zij verkocht aan Johannes Siegersma. Laatstgenoemde verkocht dit schip in 1913 aan zijn knecht Thomas Mulder, wiens vader Johannes turfschipper was in Zwaagwesteinde. Hij voer elke maandag naar Groningen waar het schip haar lig-plaats had aan de Pottebakkersrijge tussen de A-brug en Museumbrug. Na de zonen Johannes en Wieger zette Thom, een zoon van Johannes, het bedrijf voort dat langzamerhand veranderde van beurt- in bodedienst. Thomas heeft een zoon Johannes die ook in het bedrijf werkzaam is. Het heeft nu al meer dan 85 jaar bestaan

De beurtvaart van Oosterwolde op Gorredijk, Assen en later Leeuwarden

Johannes Bokma voer in zijn jonge jaren als matroos en tweede schipper op - de Rijnschepen. Ook na zijn huwelijk omstreeks 1900 bleef hij nog enige jaren op deze rivier varen. Zijn kinderen Gerben (geboren in 1901) en Jaap wisten later nog te vertellen dat zij meevoeren. In 1910 werd de toen 43-jarige Johannes zelfstandig schipper. Van de in Gorredijk wonende timmerman Jan Ruurds Eizinga kocht hij een zeiltjalk, waarmee diens oudste broer Hette vanaf 1862 van Gorredijk op Appelscha had gevaren. Johannes begon een beurtvaart van Oosterwolde op Gorredijk en Assen waarmee hij de hele week besteld was. Op maandag voer hij naar Gorredijk waar dinsdag gelost en geladen werd. Op woensdag terug naar Oosterwolde en donderdag naar Assen. Als er te weinig wind was om te zeilen moest er getrokken wor-den, soms door een paard maar ook met eigen mensen. Als het niet anders kon werd er geboomd. In 1923 liet Johannes Bokma een nieuwe motorboot bouwen op de werf van Firma Barkrneijer te Briltil aan het Hoendiep. Met deze boot van 26 ton die "de twee gebroeders" werd genoemd vervoerde hij vervolgens goederen tussen Assen en Leeuwarden over Oosterwolde, Heerenveen en Akkrum. Hij ging via de Tjonger naar Heerenveen en vandaar naar Akkrum en Leeuwarden. De terugweg ging via het Beetsterkanaal en de Nieuwe Vaart naar Gorredijk en zo verder naar Oosterwolde en Assen. In 1927 stapte Johannes van boord en droeg de beurtvaart over aan zijn zonen Gerben en Jaap. Twee jaar later werd er een vrachtauto aangeschaft waarmee Jaap de foeragezaak dreef. Gerben werd voornamelijk belast met de beurtvaart. In 1936 werd de motorboot op de helling van J.Vos en Zn. te Groningen verlengd.

De beurtvaart van Beetsterzwaag en Beets op Sneek v.v.

Geert Durks Schroor was in 1842 nog molenaar. Dat jaar richtte hij een verzoek aan het gemeentebestuur "om voor bakkers erwten, bonen en alwat tot het onbelaste graan behoord te mogen malen". Wellicht namen de verdiensten uit de molen af, want in 1852 meldde hij aan het gemeentebestuur dat hij "schipper van professie was". Hij had het overdekt schip "de jonge Anna" van 12 ton gekocht en daarmee al geruime tijd goederen vervoerd van Beetsterzwaag naar Sneek. Hij verzocht hem een aanstelling te verlenen als beurtschipper op dit traject. Een reglement uit die jaren bepaalde dat hij op maandagmorgen van Beets en dinsdag om 12 uur weer van Sneek diende te ver-trekken. Wegens goederen die naar de bebouwde kom van Beetsterzwaag moesten worden vervoerd mocht de vrachtprijs met 1/4 worden verhoogd. In december 1852 kwam het verzoek nogmaals in behandeling, waarbij werd geconcludeerd "dat er geen termen aanwezig waren om het verzoek te weigeren". Naast het beurtveer op Sneek werd er ook op Leeuwarden gevaren. Al in 1749 woonden er twee beurtschippers in Beetsterzwaag, waarvan er één ook winkelier was. In i806 werden beide veren al bediend door dezelfde schipper. Hinne Gerbens voer toen op beide steden met een scheepje van 8 ton. In 1812 nam Hinne de toepasselijke achternaam "Van der Veer" aan. In de loop der jaren zal de beurt op Sneek vervallen zijn want in 1861 vroeg Gerben Pieters Vrijburg, schipper op Leeuwarden om ook weer op Sneek te mogen varen, "daar hij een octrooi bezat voor beide plaatsen". Daar Schroor nu al op Sneek voer werd zijn verzoek afgewezen. Het reglement voor het Leeuwarder schip bepaalde dat de afvaart van Beets op donderdagmorgen om 6 uur en de terugreis op vrijdag 12 uur moest aanvangen. Wanneer de graanbeursuren mochten worden versteld, dan kon de schipper om 2 uur vertrekken. Ook bij deze beurt werd wagen-vracht berekend. Passagiers betaalden voor een enkele reis f 0,40, kinderen bene-den 6 jaar f 0,20. In februari 1864 berichtte de toen 23-jarige Durk Geerts Schroor, een zoon van de molenaar-schipper, dat hij het veerschip van Beetsterzwaag op Leeuwarden v.v. had gekocht. Hij verzocht om ook deze beurt te mogen bevaren, hetgeen werd toegestaan. Was de Lycklama- of Beetstervaart al voor 1693 gegraven, de verbinding met de in het verlengde liggende Schipsloot met de na 1850 gegraven ringvaart van het 6e en 7e veendistrict, beter bekend als "de Nijefeart", kwam pas in 1860 tot stand. Beurtschepen voeren tot dat jaar via de Beetstervaart naar het Koningsdiep om na vele kronkelingen in deze rivier bij Warniahuizen in de Boorn te komen. Rond 1860 liet de gemeente Opsterland de schipsloot verbeteren en een brug leggen bij de uitmonding in de Nijefeart. Bij de brug kwam een huis voor de brugwachter. Één en ander ging gepaard met aanzienlijke kosten, daarom werd besloten om tol te heffen van schepen die gebruik zouden maken van het verbeterde vaar-water. Voor schepen beneden 6 ton moest f 0,15 tol worden betaald. Afhankelijk van de tonnage liep deze op tot f 0,50. De schippers zullen blij geweest zijn met de verkorte vaarroute, maar niet met de tolheffing. In december 1865 verzocht Durk Geerts Schroor het gemeentebestuur de tol door de brug onder Venebuurt af te mogen kopen met f 20,- per jaar. In het zomerhalfjaar moest hij iedere week tweemaal met zijn schip heen en terug deze wipbrug passeren, waarvoor hij elke reis f 0,32 aan tol kwijt was, hetgeen f 1,30 per week werd en na zonsondergang zelfs f 1,50. Deze tol was zeer bezwarend voor hem, daar dit veer weinig opleverde. Daar de tol te Venebuurt verpacht werd aan de brugwachter Popke Boersma voor f 250,- per jaar werd aan Schroor geadvi-seerd zich met hem over de afkoop in verbinding te stellen. Schipper Durk Schroor overleed in 1917, maar was toen al opgevolgd door zijn zoon Bouwe. Ook hij voer eerst nog met een zeil-schip, later werd het vervangen door een motorboot "de Vooruitgang". Laatste schipper was Theo Bouwes Schroor, die later overstapte op een vrachtauto.

De beurtvaart van Beetsterzwaag en Smalle Ee op Leeuwarden.

Er heeft nog een beurtvaart bestaan tussen Beetsterzwaag en Leeuwarden. Daartoe werd wagenvracht aange-nomen in Beetsterzwaag, Beets, Olterterp, Boornbergum en Kortehemmen en zo naar Smalle Fe vervoerd, waar het aan boord van het beurtschip werd gebracht. Een reglement uit 1857 bepaal-de dat de vrachtwagen om 8 uur uit Beetsterzwaag moest ver-trekken. De beurt werd op maandag en donderdag gevaren en vertrok om 10 uur uit Smalle Ee. Passagiers betaalden voor een enkele reis f0,44 in de roefenf 0,25 in het ruim. In augustus 1872 verzocht de toenmalige schipper Douwe Hendriks Bosma de beurt van maandag te mogen laten vervallen, "omdat daaraan zijns inziens geen behoefte meer aan bestaat". Hoelang dit schip nog heeft gevaren is niet bekend.