Als je de Europese elite mag geloven is de crisis over. Het wemelt in Brussel van de rapporten die welgemoed terugkijken en menen dat het economische herstel te danken is aan eigen voortreffelijkheid.

De meeste burgers voelen aan hun water dat het onzin is. Grote delen van de Eurozone bevinden zich immers nog altijd onder het peil van 2008. En het herstel is zeer ongelijk verdeeld: veel in het Noorden, nauwelijks in het Zuiden; veel in de expertsector, nauwelijks in de binnenlandse economie; veel in het grootbedrijf, nauwelijks in het MKB; veel voor de aandeelhouder, weinig voor de werknemer; veel voor de rijken, nauwelijks iets voor de armen. 

Afgelopen weekend kreeg deze waarnemingskloof tussen volk en elite zijn tot nog toe meest pregnante politieke vertaling. In Italië werden de middenpartijen onder aanvoering van Mateo Renzi weggevaagd en boekten de links- en rechtspopulisten van Berlusconi en de Vijfsterrenbeweging met hun euroskepsis verrassend grote verkiezingsoverwinningen. Commentatoren waren er als de kippen bij om de gevolgen voor de regeerbaarheid van Italië en de toekomst van de eurozone breed uit te meten. Veel minder aandacht was er voor de oorzaken.

Één ervan is uiteraard de geringe solidariteit tussen de Europese lidstaten als het gaat om de opvang van migranten uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Terwijl Nederland steen en been klaagt over honderzeventigduizend asielaanvragen sinds 2008, hebben Italië en Griekenland alleen al in 2016 respectievelijk zeventig- en honderdzestigduizend vluchtelingen moeten opnemen.

Terwijl de rest van Europa onverschillig toekeek (‘hoe meer ze er in het Zuiden opvangen, hoe minder electorale last wij er van hebben’, is daar het mantra), ontspon zich in Griekenland en Italië een humanitair drama. Het was het voornaamste motief voor het rijke noorden van Italië om voor Berlusconi's euroskeptische rechtspopulisme te kiezen: als Brussel ons laat stikken, moeten we het heft in eigen hand nemen.

In het arme zuiden van het land domineerde een ander motief. Sinds de introductie van de euro in 2001 is de Italiaanse economie in slow motion ingestort, om sinds 2005 in een ravijn te duiken. De (jeugd)werkloosheid steeg, de gezinsinkomens daalden. De begrotingstekorten rezen eerst de pan uit, waarna de sanering, via duurdere diensten en hogere belastingen, op de Italiaanse bevolking af werd gewenteld. En daar had het arme zuiden uiteraard meer van te lijden dan het rijke noorden. 

Het komt door de gigantische historische, institutionele en culturele verschillen tussen de lidstaten. Waar Duitsland, Nederland en Oostenrijk al decennia georganiseerd overleg op nationaal of sectoraal niveau tussen werkgevers en werknemers kennen, ontbreekt dit ten enenmale in Italië. Het betekent dat in Nederland de lonen gematigd kunnen worden als de concurrentiepositie van de Nederlandse exportsector dreigt te verslechteren en Nederlandse producenten zichzelf uit de mondiale markten dreigen te prijzen; het is een instrument waar de sociale partners sinds begin jaren tachtig flink gebruik van hebben gemaakt.

De binnen- en buitenlandse gevolgen ervan zijn dan ook niet gering geweest. Achterblijvende gezinsinkomens aan de ene kant en historisch ongekende exportoverschotten aan de andere, onder het motto: loop naar de hel, buurman. 

Fuck werknemers! Lang leve het grootkapitaal!

In Italië hadden ze er decennialang een alternatief instrument voor: periodieke afwaarderingen van de Italiaanse lire ten opzichte van de munten van haar voornaamste handelspartners, met Duitsland en Nederland bovenaan het lijstje. Dreigden Italiaanse exportprodukten door de looneisen van werknemers te duur te worden om te concurreren op de wereldmarkten, dan liet de Italiaanse centrale bank de Italiaanse lire simpelweg een paar procentpunt afwaarderen ten opzichte van de gulden en de mark — en weg was het concurrentienadeel. Werknemers hadden niets in de gaten, en het stimuleerde ook nog eens leuk de binnenlandse consumptie door de import duurder te maken.

Met de introductie van de euro kwam daar in één klap een einde aan. Italië verloor zijn monetaire soevereiniteit en had daar in de vorm van neoliberale structuurhervormingen van de arbeidsmarkt nieuwe sturingsmogelijkheden voor terug moeten krijgen. Natuurlijk liep het anders. De ambities van de eurocraten werden ontmaskerd als hubris en het historisch gegroeide culturele en institutionele erfgoed bleek weer eens taaier dan verwacht. Oftewel: van die neoliberalisering van de Italiaanse arbeidsmarkt kwam niet zoveel terecht. 

Het voorspelbare (en ook vaak voorspelde) gevolg was een onbestuurbare economie die alleen door forse verpaupering van de eigen bevolking zou kunnen blijven concurreren met Noordelijke lidstaten die hun sociaal overleg misbruiken om de eigen multinationals een onverdiend steuntje in de rug te geven. Griekenland is met zijn verruïneerde economie alleen maar het meest extreme voorbeeld van een eurosyndroom dat ook Italië teistert. Niet alleen past de eurodwangbuis maar een paar lidstaten, het is met zijn nadruk op loonkostenreductie ook volledig op de maat van het exporterende grootbedrijf gesneden. Fuck werknemers! Lang leve het grootkapitaal! Dát is het eigenlijke motto van de Europese Monetaire Unie.

Kiezers uit het zuiden van Italië hadden afgelopen zondag de wijsheid en het lef om hiertegen in opstand te komen. Het is voor de rest van de eurozone te hopen dat dit in Brussel voor veel politieke reuring gaat zorgen. De eurocrisis is namelijk pas écht over als de monetaire unie is opgedoekt.