Deepfakes: straks weten we het verschil tussen waarheid en leugen niet meer

In de Volkskrant stond zaterdag een interessant interview van Marjolein van Trigt met Nina Schick, ‘desinformatie-expert’. Vroeger had je alleen informatie-experts, maar die worden snel werkloos, als ze tenminste niet snel een bijscholing desinformatie volgen. Desinformatie is informatie die zoveel lijkt op echte informatie, dat hij daarvan niet meer is te onderscheiden. Daardoor dreigt volgens Schick een ‘infocalyps’ – wat niets anders betekent dan de ondergang van betrouwbare informatie.

Desinformatie is van alle tijden, maar nu wordt het serious business. Soms zijn toekomstbeelden zo alarmerend, dat je er liever niet over nadenkt. Het is nu al mogelijk premier Rutte een toespraak te laten uitspreken die hij nooit heeft gehouden. Met een knappe face swap en snelle AI-based voice cloning (Google heeft hem al) is de namaak-Rutte niet meer van de echte te onderscheiden.

In de laatste aflevering van The Crown is Diana op bezoek in New York. Aan het eind van de straat staan de Twin Towers in hun volle glorie. Voor speelfilmmakers zijn de AI-technieken een uitkomst, het scheelt flink in de decorkosten. Acteurs en actrices worden ook overbodig. Peperdure digitale technieken worden nu al op grote schaal toegepast, straks bouw je Amsterdam 1955 met je mobiel.

Maar van film wisten we al dat het fake was. Met de werkelijkheid ligt dat nu nog anders. Deepfakes, met kunstmatige intelligentie gebouwde zeer realistische werkelijkheden, zijn volgens Schick binnen een paar jaar de normaalste zaak van de wereld. De ontwikkeling van de AI-technieken gaat zo snel, en ze zijn zo goedkoop, dat het scheppen van namaakwerelden binnen ieders bereik komt.

Dat wordt een verwarrende toestand. Ons hele besef van de werkelijkheid gaat op de schop. Niets is meer wat het lijkt. Er zijn altijd al mensen geweest die ons de werkelijkheid anders voorschotelen dan hij echt is (Trump) en die miljoenen mensen van hún realiteit weten te overtuigen, straks leveren ze er de bewegende beelden bij.

Wanneer alle informatie die tot je komt onbetrouwbaar is, legt dat een bom onder je geestelijke gezondheid. En onder de samenleving zoals we die kennen. Die is nog altijd gebaseerd op de waarheid – of op z’n minst op het streven naar de waarheid. Wanneer die niet meer van de leugen is te onderscheiden, hebben we een probleem. Dat gaat nog iets verder dan de nu al succesvolle pogingen van politici om ongewenste waarheden als fakenieuws weg te zetten; daar kun je altijd nog een fact-check op loslaten. Het wordt straks veel moeilijker, zo niet onmogelijk, het publiek van de ware feiten te overtuigen.

Deepfake is de droom van elke manipulator. De waarheid was altijd al kwetsbaar in handen van volksmenners, maar straks wordt hij als was in hun handen. Waarheid en werkelijkheid worden nóg relatiever dan ze al zijn. Dat geeft ongebreidelde macht aan degene die de manipulatie het handigst ten eigen bate weet toe te passen, over het grootste podium beschikt en bereid is alle morele overwegingen terzijde te schuiven.

Het is een frontale aanval op ons geloof in de betrouwbaarheid van onze zintuigen en ons beoordelingsvermogen. Het is niet alleen doodeng, maar ook een bedreiging voor democratie en samenleving. En voor de veiligheid van het individu. Het vervelende is, dat we nog niet weten hoe we ons tegen de infocalyps moeten verdedigen.

‘Comment is free, but facts are sacred’, schreef C.P. Snow in 1921 in The Guardian. De eerste vaststelling, mits op feiten gebaseerd, staat nog; de tweede wankelt.