Poolse bevrijders worden vooral geëerd als lokale helden
Wat deden Poolse militairen voor de bevrijding van Nederland? Breda eert deze dagen de inzet van troepen uit Polen bij de bevrijding 75 jaar geleden, op 29 oktober 1944. Hun bijdrage was behoorlijk groot, zowel in Zuidwest-, als in Noordoost-Nederland, zegt Ben Schoenmaker, hoogleraar militaire geschiedenis aan de Universiteit Leiden.
1. Wanneer begonnen Polen op Nederlands grondgebied te vechten als deel van de geallieerden en wat hebben ze precies gedaan?
“Hun bijdrage was behoorlijk groot, zowel in Zuidwest-, als in Noordoost-Nederland. In het oosten van Zeeuws-Vlaanderen, bijvoorbeeld in Axel, begon dat eind september 1944 al. Het gaat daarbij om de Eerste Pantserdivisie van zo’n 10.000 à 12.000 mannen onder leiding van generaal Maczek. En ik schat zo’n vijfhonderd tanks en pantservoertuigen.
“De Poolse troepen zijn opgeleid in Schotland en deden mee aan de invasie van Normandië. Via Noord-Frankrijk en België kwamen ze naar Zeeland. Daar is enkele dagen hard gevochten, daarna werden bijvoorbeeld Axel en Terneuzen bevrijd. Het grootste wapenfeit van deze Polen is uiteindelijk de bevrijding van Breda eind oktober 1944. Die wordt vandaag herdacht, maar er zijn meer plaatsen in die omgeving door Polen bevrijd, bijvoorbeeld Moerdijk. De Poolse pantserdivisie die daarbij actief was, lag daarna van december 1944 tot maart 1945 langs het zogenoemde rivierfront. Daar waren wel kleine pogingen van de Duitsers om terug te slaan, plaagstootjes en kleine gevechtsacties.
“Pas toen de geallieerden in Duitsland de Rijn overstaken, kregen de Polen van de geallieerde leiding de opdracht om weer in actie te komen. Toen was het al april 1945 en daarna leverden deze Polen wederom een bijdrage aan de bevrijding van Noordoost-Nederland. Ze bevrijdden bijvoorbeeld delen van Drenthe, zoals Kamp Westerbork, en delen van de provincie Groningen. Vervolgens sloeg de Poolse hoofdmacht af naar Noordwest-Duitsland. Daar bevonden ze zich tijdens de capitulatie.”
2. Was die tankdivisie de enige Poolse inzet?
“Nee, er is nog een andere Poolse inzet geweest met parachutisten, bij operatie Market Garden in september 1944. Die inzet duurde maar een week en de operatie mislukte. Maar ook daarbij waren dus Polen betrokken.”
3. Wat was de achtergrond van deze Poolse militairen die in Nederland vochten?
“Dat verschilde erg. Er waren bijvoorbeeld mannen bij die voor de oorlog al als gastarbeider in West-Europa werkten en zich aansloten bij de vrije Poolse strijdkrachten. Een ander deel van deze militairen ontsnapte uit Polen in 1939, toen de Sovjet-Unie en Duitsland samen een pact sloten en Polen opdeelden en bezetten: de Duitsers in het westen, de Russen het oosten. De vluchtende soldaten kwamen soms via een heel ingewikkelde route, zelfs via Iran en het Midden-Oosten naar West-Europa terug. Ze verzamelden zich tijdens de oorlog in Schotland en zijn daar opgeleid om mee te doen met D-Day.”
4. Er zou te weinig aandacht zijn voor de bijdrage van de Polen tijdens bevrijdingsherdenkingen in Nederland, maar er zijn herdenkingen, óók voor hen. Is het verwijt terecht?
“De Polen staan bij veel Nederlanders minder op het netvlies dan de andere drie grote geallieerde bevrijders van Nederland: de Amerikanen, de Canadezen en de Britten. Maar ze waren in ons land wél getalsmatig de vierde groep. Het is goed te verklaren dat die aandacht weleens is tekortgeschoten; dat komt door de Koude Oorlog die na de Tweede Wereldoorlog begon. De Polen waren bondgenoten, maar na de oorlog stonden ze aan de andere kant.
“Daar staat tegenover dat er lokaal op plekken als Axel, maar ook Breda, Driel en Arnhem bij herdenkingen wel degelijk wordt stilgestaan bij het belang van de Poolse bevrijders. Ook andere gemeenten waar ze een rol speelden, besteedden daar echt aandacht aan. Het is de afgelopen 75 jaar dus vaker lokaal herdacht. Dit bijzondere herdenkingsjaar is overigens zowel bij de herdenking van de Slag om de Schelde als van Market Garden aandacht voor de Polen geweest.”
5. Wat kenmerkt de Poolse bijdrage?
“Dat is toch de tragische afloop van hun strijd. Deze mannen hebben hard gevochten tegen nazi-Duitsland voor de vrijheid. En vervolgens is hun land bezet door de Sovjet-Unie en werd er een communistische regering neergezet. Een regering die deze bevrijders niet wilden. Hun vechten voor het Westen maakte ook dat ze niet erg welkom waren in Polen na de Tweede Wereldoorlog. Velen keerden daarom niet terug. Ze emigreerden naar West-Europa of Canada of de Verenigde Staten. Soms speelde daarbij mee dat ze een geliefde hadden gevonden in bijvoorbeeld Nederland.”
Lees ook:Voor de geallieerden was de bevrijding van Nederland nooit meer dan bijzaak
Liefst acht maanden duurde de bevrijding van Nederland, 75 jaar geleden. Militair historicus Wim Klinkert verklaart drie keerpunten in de strijd tegen de Duitsers.