Coronavaccin doet wat men ervan verlangt: immuunsysteem op scherp, weinig bijwerkingen
Het Oxfordse kandidaatvaccin waarvan Nederland met een Europese coalitie alvast 300 miljoen doses bestelde, lijkt te doen wat men ervan verlangt. In een proef bij ruim duizend Britse vrijwilligers bleek de inenting weinig bijwerkingen te geven en beschermende ‘neutraliserende antistoffen’ en T-cellen op te wekken.
Dat is ‘hoopvol’ en ‘ziet er gunstig uit’, reageert desgevraagd Cécile van Els, immunoloog bij het RIVM en hoogleraar vaccinologie bij de Universiteit Utrecht. ‘Extreem bemoedigend’, vindt ook hoofdredacteur Richard Horton van The Lancet, het blad dat de resultaten maandagmiddag onthulde.
Een slag om de arm houdt Van Els ook. ‘De grote vraag blijft nu of dit vaccin ook in staat is mensen te beschermen tegen een echt, circulerend virus’, benadrukt ze. ‘Dat blijft een beetje afwachten.’ Bij apenexperimenten gaf het vaccin een nogal wiebelig resultaat: de inenting beschermde de dieren weliswaar tegen de ergste ziekteverschijnselen, maar de apen konden het virus nog wel krijgen en er anderen mee besmetten.
‘Aan de andere kant: het probleem was dat er zoveel mensen op de ic kwamen’, zegt moleculair viroloog Marjolein Kikkert (LUMC). ‘Als je dat kunt voorkomen met een vaccin waarvan mensen minder ziek worden, is dat een belangrijk voordeel.’
Antistoffen en T-cellen
De maandag gepubliceerde cijfers zijn in elk geval reden voor optimisme. Het vaccin wapent het immuunsysteem met zowel antistoffen die het virus bij de lurven grijpen, als met T-cellen die geïnfecteerde cellen opruimen en de afweerreactie ondersteunen.
Ook de bijwerkingen vallen mee. Sommige proefpersonen werden koortsig of kregen hoofdpijn, maar alle klachten waren met een paracetamolletje te verhelpen. ‘Het vaccin was veilig en werd goed verdragen’, aldus de onderzoekers in The Lancet.
Het middel kan nu de volgende onderzoeksfase in, de zogeheten derde fase, om te testen of het inderdaad werkt tegen het virus. Daartoe wordt het de komende maanden getest op nog eens drieduizend Britten, vijfduizend Brazilianen en tweeduizend Zuid-Afrikanen – landen waar covid-19 nog volop huishoudt.
Uitdagingsproef
Daarnaast komt er een test op 30 duizend Amerikanen en wil het Jenner Instituut een ‘uitdagingsproef’ doen. Bij die enigszins omstreden methode ent men een klein groepje gezonde vrijwilligers in met het vaccin en stelt ze dan expres bloot aan het virus, om te zien of ze beschermd zijn.
Want het vaccin kan nog altijd door het ijs zakken, beseft Van Els. Zo is onduidelijk of de bescherming niet na een poosje wegebt. ‘Bovendien komt het virus binnen op de slijmvliezen. Het is moeilijk in te schatten in hoeverre afweercellen die in de bloedbaan zitten daarmee omgaan.’
De grote vraag blijft nu of dit vaccin ook in staat is mensen te beschermen tegen een echt circulerend virus
Al ergens in het najaar hoopt het onderzoeksteam daarover uitsluitsel te kunnen geven. Tegen die tijd denkt het bedrijf AstraZeneca, waarmee het Jenner Instituut samenwerkt, al honderden miljoenen doses te kunnen leveren, aan onder meer de VS, Groot-Brittannië en de vaccincoalitie van Nederland, Frankrijk, Duitsland en Italië, die vorige maand alvast ongezien een bestelling plaatste voor 300 miljoen doses.
Het kandidaatvaccin ‘ChAdOx1 nCoV-19’ stond al vanaf het begin op voorsprong. De onderzoeksgroep van hoogleraar Adrian Hill was toevallig al ver met de ontwikkeling van een vaccin tegen het mersvirus, een nauw aan het nieuwe virus verwant coronavirus. Het vaccin bestaat uit een chimpansee-verkoudheidsvirus dat met genetische technieken is ‘vermomd’ als covidvirus. Het immuunsysteem trapt daar in elk geval in, blijkt uit de nieuwe resultaten.
Hoge verwachtingen
Wetenschappers zagen al reikhalzend uit naar de vandaag gepubliceerde resultaten, zeker nadat Lancet-hoofdredacteur Horton zondag een haast Hollywoodachtige vooruitblik twitterde: ‘Morgen. Vaccins. Ik zeg het maar even.’
Tegelijk met het Britse vaccin presenteerde The Lancet details van proeven met een Chinees vaccin, die in grote lijnen al enkele weken bekend waren. Het vaccin, van het bedrijf CanSino, blijkt maar bij ongeveer de helft van alle mensen goed aan te slaan. Waarschijnlijk komt dat doordat veel mensen al weerstand hebben opgebouwd tegen het verkoudheidsvirus waarop het vaccin is gebaseerd, schrijven de onderzoekers.
Wereldwijd zijn er nu meer dan 155 vaccins in ontwikkeling, waarvan er dertig worden getest op mensen. Het Oxfordvaccin is een van de vier inentingen die nu hun ‘eindexamen’ mogen doen, in de vorm van een grootschalig, zogeheten fase-3-onderzoek. Daarbij wordt het vaccin getest op werkzaamheid bij gewone mensen in de ‘echte wereld’ - met het echte virus.
Het Oxfordvaccin maakt deel uit van een veelzijdige kopgroep, met vaccins van zeer wisselende werking en kwaliteit. Vijf veelbesproken kandidaten.
1. Moderna
De hipster van het stel. Het vaccin van het Amerikaanse bedrijf Moderna werkt volgens een nieuw principe: een sliertje erfelijk materiaal, dat lichaamscellen ertoe aanzet om viruseiwit te maken, zodat het net is alsof het lichaam echt is besmet. Vorige week publiceerde het bedrijf zijn eerste patiëntenresultaten. Het vaccin wekt een aardige antistofreactie op (antistoffen zijn de handboeien waarmee het immuunsysteem virussen bij de lurven pakt), maar een iets minder sterke respons van de T-cellen, afweercellen die andere afweercellen opjutten en al geïnfecteerde cellen opruimen. Bovendien zijn er twee prikken nodig en kregen sommige van de (kerngezonde) proefpersonen pijn, koorts en rillingen.
2. Sinovac en Sinopharm
Als een Chinese hogesnelheidstrein jakkert CoronaVac, het kandidaatvaccin van het Beijingse bedrijf Sinovac, door de testfases heen. Binnenkort begint een grote ‘fase-3’-proef in Brazilië, en aan een vaccinfabriek wordt gewerkt. Het bedrijf hanteert een beproefde, klassieke techniek: het injecteert onschadelijk gemaakte virussen. Jammer dus dat het bedrijf de details van de eerste proefrondes nog onder de pet houdt. Niettemin is ook het Chinese staatsbedrijf Sinopharm net begonnen met een fase-3-onderzoek van een soortgelijk vaccin, in de Verenigde Arabische Emiraten.
3. Gamaleya
Het Russische staats-onderzoeksbedrijf Gamaleya verraste vorige week met de mededeling dat zijn vaccin – gebaseerd op twee omgebouwde verkoudheidsvirussen – klaar is voor grootschalig fase 3-onderzoek. Dit jaar al wil Gamaleya 30 miljoen doses voor binnenlands gebruik kunnen inzetten. Russische bluf, denken veel vaccinwatchers: gedetailleerde onderzoeksresultaten ontbreken. Wel heeft Gamaleya laten weten zijn voltallige staf te hebben ingeënt met het middel. Als bescherming tegen het virus.
4. CanSino
Het vaccin van het Chinese bedrijf CanSino gaat de boeken in als het eerste vaccin dat is goedgekeurd voor gebruik. Chinese militairen krijgen de prik ‘nadat klinische proeven bewezen dat het veilig was en enige werkzaamheid vertoonde’, aldus de vaccinmaker. Maar let op dat woordje ‘enige’: de achilleshiel van het vaccin is dat het is opgetrokken op het chassis van een verkoudheidsvirus waartegen veel mensen al weerstand hebben. Dat zou de nogal povere proefresultaten kunnen verklaren die het bedrijf maandag publiceerde in The Lancet: veel mensen weren het vaccin af.
5. Janssen
Neêrlands hoop, het in Leiden ontwikkelde vaccin van biotechbedrijf Janssen, is ook gebouwd rondom een verkoudheidsvirus, maar wel een veel zeldzamere variant. Het vaccin deed het zo goed in het voortraject, dat Janssen het onderzoek op duizend menselijke vrijwilligers dat eigenlijk gepland stond voor september, nu al deze maand wil starten. In België en de VS overigens, om organisatorische redenen. Nadeel: ook Janssen heeft zijn naar verluidt veelbelovende testresultaten nog niet vrijgegeven.
Ken je fase
Meer dan honderdvijftig vaccins worden er momenteel onderzocht tegen het coronavirus. Doorgaans gaat dat in fases. In de preklinische fase wordt de stof getest op cellen en proefdieren; in fase 1 wordt de stof op veiligheid getest op een kleine groep vrijwilligers, en in fase 2 wordt het middel getest op veiligheid, werkzaamheid en dosering in meerdere groepen proefpersonen. Vijf vaccins zijn inmiddels toegetreden tot de laatste, meest tijdrovende fase, fase 3. Daarbij probeert men het middel voor het eerst ‘echt’ uit op een bevolking waar het virus rondgaat.
Meer over de ontwikkeling van een werkend coronavaccin
Aan berichten over ‘veelbelovende’ middelen tegen het coronavirus is geen gebrek. De meeste medicijnen met dat predicaat halen nooit de eindstreep. De weg van reageerbuis naar patiënt is lang.
Hoe staat het ervoor met de wetenschap omtrent corona, vier maanden na het begin van de crisis? We praten bij met Maarten Keulemans, de corona-expert bij de Volkskrant. ‘Elke dag krijg ik verwijten: jij loopt toch alleen maar mee met het RIVM.’
Een zware tegenslag voor iedereen die hoopte dat de coronacrisis wel met een sisser zou aflopen. Wie een infectie met covid heeft gehad, verliest al na enkele maanden de antistoffen tegen het virus. Dat kan betekenen dat we covid elk jaar kunnen krijgen, net als verkoudheid.
Russische hackers vallen Britse, Amerikaanse en Canadese organisaties aan die bezig zijn een vaccin te ontwikkelen tegen covid-19. De hackers proberen op die manier belangrijke wetenschappelijke informatie te stelen over de vaccins.