Hele dorpen op slot, dat is ‘griezelig’ maar wel begrijpelijk

Elf stadjes in Noord-Italië zitten op slot. Niemand mag erin of eruit. Naar schatting 50.000 mensen zitten nu ‘opgesloten’. Het is een draconische maatregel waarmee de Italiaanse overheid probeert verdere verspreiding van het coronavirus te voorkomen. Gisteren stonden er lange rijen voor de supermarkten in de dorpjes waar de bewoners aan het hamsteren geslagen zijn. Maar is quarantaine op dorpsniveau wel zinvol?

„Dit is niet een maatregel waar wij in Nederland meteen aan zouden denken”, reageert Aura Timen, hoofd van het Landelijk Coördinatiecentrum Infectieziektebestrijding (LCI) van het RIVM en hoogleraar aan de VU in Amsterdam. Ze heeft even kort de tijd om te telefoneren tussen twee internationale overleggen in. „Maar laat ik vooropstellen: we weten nog steeds niet hoe het in Italië tot zo’n grote uitbraak heeft kunnen komen. Daarom kan ik me wel voorstellen dat men daar zo’n maatregel neemt.”

Lees ook Is de corona-epidemie nu een pandemie?

Maar of die echt zin heeft, is een tweede. „Het is nu vooral zaak dat ze daar uitvinden wat er is gebeurd”, zegt Timen. „Wie was ‘patiënt nul’ en waar is die gebleven? Hoe ziet de besmettingsketen er precies uit? Zolang je dat niet weet, is het de vraag of zo’n afsluiting zin heeft. In China, waar de uitbraken heel precies getraceerd zijn, hebben we wel de indruk dat die aanpak effectief is.”

Nederland heeft draaiboeken klaarliggen voor het geval er in ons land een besmette patiënt opduikt. De maatregelen richten zich vooral op de patiënt zelf (identificeren, isoleren), zijn of haar directe omgeving (met wie is de patiënt onlangs in contact geweest?) en de zorg (beschermende maatregelen, informatie-uitwisseling). „Het sluiten van scholen heeft pas effect als blijkt dat kinderen een aanzienlijke rol hebben in de virusoverdracht”, vertelt Timen, „en als je het doet als een epidemie het hoogtepunt nadert. Daarom is het niet iets wat we snel overwegen.”

Een lege straat gefotografeerd door onderwijzer Marzio Toniolo als onderdeel van een fotografisch dagboek vanuit San Fiorano dat in de rode zone ligt.

Het verhaal ontrafelen

Ook het sluiten van werkplekken of steden staat niet in de draaiboeken, net zo min als het aanwijzen van één gespecialiseerd ‘coronaziekenhuis’. „We denken dat dat niet hoeft”, zegt Timen, „omdat de zorg in Nederland zo goed is georganiseerd, met een fijnmazig netwerk van huisartsen, GGD’s en ziekenhuizen met hoge standaarden.”

Terwijl Italië probeert het infectieverhaal te ontrafelen, werken wetenschappers aan hun kennis over het virus. Dat gebeurt in internationale samenwerking, gecoördineerd door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Het Erasmus MC in Rotterdam is een van de hoofdrolspelers. „We weten nog heel weinig over hoe de infectie in een persoon precies verloopt”, vertelt Marion Koopmans, hoogleraar virologie bij het Erasmus MC. Ook zij maakt even snel tijd tussen de vergaderingen in. „Wanneer gaat iemand virusdeeltjes uitscheiden, en hoe precies? Wanneer piekt die uitscheiding? Valt die piek samen met de piek in de symptomen?”

Bij griepvirussen valt de piek van virusuitscheiding vaak al voordat iemand symptomen heeft. Bij het SARS-virus, dat verwant is aan het huidige coronavirus, is dat pas na zeven tot tien dagen, als iemand al behoorlijk ziek is. „Bij dit coronavirus weten we het nog niet goed”, zegt Koopmans, „terwijl het wel heel bepalend is voor de verspreiding van het virus in een populatie. Mensen zeggen: ‘Het is duidelijk heel besmettelijk: kijk eens hoe snel het zich verspreidt.’ Wij zeggen: nee, het is veel belangrijker hóé het zich verspreidt. Hoe en wanneer vindt die overdracht plaats? Dat bepaalt welke maatregelen het meest effectief zijn.”

Ziekenhuisuitbraak

In de ‘expertgemeenschap’ van de WHO zijn de eerste studies al gedeeld, merkt Koopmans op. Data uit China laten bijvoorbeeld zien dat het slijm uit de onderste delen van de luchtwegen meer virusdeeltjes bevat dan de neus en mond. Dat lijkt erop te wijzen dat het virus niet heel besmettelijk is.

„Ook weten we nu dat een besmet persoon gemiddeld 1 tot 5 procent van de mensen in zijn omgeving besmet”, zegt Koopmans. Dat is bij gewoon contact, in de normale dagelijkse omgang, legt ze uit, dus bijvoorbeeld wanneer mensen in de rij staan in de supermarkt of samen dineren bij een buffet. Volgens Koopmans is dat percentage niet heel hoog. „Het onderzoek heeft ook laten zien dat bijzondere gebeurtenissen heel belangrijk zijn, de zogenoemde superspreading events. De plekken waar het coronavirus echt is losgegaan, zijn ziekenhuizen, gezinnen en intieme gemeenschappen, zoals een religieuze bijeenkomst in Zuid-Korea waarbij de mensen dicht opeen zaten. En natuurlijk het cruiseschip. Maar dat lijken dus uitzonderingen te zijn.”

In Italië zijn er aanwijzingen dat bij de snelle verspreiding een ziekenhuisuitbraak een rol heeft gespeeld. „Maar of dat echt zo is, is dus nog even afwachten”, zegt Koopmans. „Tot die tijd kan ik me voorstellen dat Italië inzet op die grootschalige quarantaine. Als je in zo’n onzekere situatie kiest voor inperking, dan moet je dat heel ruim opzetten. Dat heeft ook China heel goed gedaan: complete steden afsluiten, transport stilleggen, mensen aansporen om zelf in quarantaine te gaan.”

Lees ook ‘Eerder verdrietig dan in paniek’

Wetenschappelijk fascinerend

Het is natuurlijk naar voor de bewoners, haast Koopmans zich te zeggen. „Ja, griezelig zelfs – en niet echt meer van deze tijd. Maar het is in dit geval wel verstandig, bij zo’n grote, diffuse, onzekere uitbraak. En het is wetenschappelijk gezien natuurlijk fascinerend. Wat gaat daar nu gebeuren?”

Op basis van wat er nu bekend is, blijft de WHO erop vertrouwen dat het virus nog beheersbaar is – en dat het afsluiten van dorpen daarbij kan helpen. Dat is in 2004 bij SARS ook gelukt. „Toch moeten we intussen nadenken over wat we gaan doen als het virus toch echt een pandemie wordt”, zegt Koopmans.

„Daarbij is ook een grote vraag: hoe zit het met onze immuniteit? Waarom worden vooral mensen van boven de dertig ziek? Daarin lijkt dit virus helemaal niet op verwante coronavirussen, zoals wintergriep en het verkoudheidsvirus. En ook dat maakt veel uit in het verloop van een pandemie.”

Bij de uitbraak van Mexicaanse griep in 2009 – veroorzaakt door het H1N1-griepvirus, dat inmiddels een algemeen griepvirus is – was iets dergelijks aan de hand. Jonge mensen, die nog geen beschermende immuniteit hadden, werden minder vaak ziek dan gedacht.

„Daar bleek een toen nog onderbelicht mechanisme aan ten grondslag te liggen, met kruislings reagerende antistoffen die samen veel breder werken dan antistoffen tegen specifieke virusdeeltjes. Daar is een heel nieuw onderzoeksveld uit voortgekomen.”

Datzelfde mechanisme kunnen wetenschappers nu wellicht toepassen in een vaccin tegen het huidige virus. Koopmans vertelt dat de WHO daar recentelijk nog een bijeenkomst over had. En er wordt binnen de WHO gepraat over het wereldwijd verzamelen en delen van observaties.

„De protocollen zijn er al, en we werken nu met vereende krachten aan een centrale database. Maar de praktijk is weerbarstiger: we proberen dit op te zetten tíjdens een uitbraak, als iedereen het al stervensdruk heeft.”