Een opzienbarende kerststal in de VS vraagt aandacht voor vluchtelingenproblematiek
Een opzienbarende kerststal in de Verenigde Staten vraagt aandacht voor de vluchtelingenproblematiek. De kerststal wordt vaker gebruikt om Kerst te koppelen aan actuele thema’s. ‘Het verhaal van God die verschijnt in het hier en nu is een thema dat op allerlei plekken en op allerlei momenten in de geschiedenis opnieuw is verteld.’
Het kindje Jezus ligt in een kooi. Aan weerszijden van hem staan nog twee kooien, de een met Jozef, de ander met Maria. Op de kooien zit prikkeldraad. In het donker ziet hij er nog onheilspellender uit, de kerststal van de methodistische kerk in het Amerikaanse stadje Claremont in Californië. “In een tijd waarin vluchtelingen asiel in ons land willen aanvragen, waarbij de familieleden tegen hun wil van elkaar worden gescheiden, staan wij stil bij het beroemdste vluchtelingengezin ter wereld. Wat als zij vandaag voor de grens hadden gestaan?”, legde dominee Karen Clark Ristine begin december uit op haar Facebookpagina. Die duidelijke verwijzing naar het vluchtelingenbeleid van president Donald Trump leverde woedende reacties op van mensen die de kerk verweten dat ze het verhaal van de geboorte van Jezus misbruiken om een politieke boodschap te verspreiden. Onterecht, zegt Ristine in The New York Times, want: “De heilige familie staat symbool voor al die naamloze anderen. Voor ons is dit niet politiek, maar theologisch.”
Aan de andere kant van de Verenigde Staten slaat een kerststal in het plaatsje Dedham alarm over klimaatverandering: Jezus, Jozef en Maria zitten op een eilandje in zee. Rondom de kribbe dobberen plastic flessen. ‘God so loved the World’, (‘God had de wereld zo lief’) staat er in koeienletters boven de stal, ‘Will we?’ (‘En wij?’). Weer een andere kerststal wil aandacht vragen voor lhbt-rechten: bij de kribbe zitten twee Jozefs, elk in een roze pij.
Dat het traditionele verhaal van de geboorte van Jezus wordt verbonden met actuele thema’s is alleen maar goed, vindt Heleen Zorgdrager, hoogleraar systematische theologie en genderstudies aan de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam. Een kerststal mag volgens haar flink schuren en provoceren. “Moeten we tevreden zijn met het standaardtafereeltje, met lieflijke poppen van Jezus en Maria? Ik vind van niet. Het kerstverhaal is een verhaal dat botst: het heilige komt in contact met het alledaagse, het profane. Die botsing is heel mooi verwerkt in de kooienkerststal. Iets diep binnen in ons zegt: dit willen we niet. Maar uiteindelijk heeft het kerstverhaal veel meer van doen met de harde, kille werkelijkheid dan met het romantische plaatje dat we zo goed kennen.”
Jezus in een halve raket
De eerste maatschappijkritische kerststallen dateren uit de jaren zeventig en tachtig, zegt Zorgdrager. Zo was er de kerststal van de Duitse kunstenares Berta Kals over kernwapens: Jezus ligt niet in een kribbe, maar in een halve raket. Rondom het kind staan mannetjes die wapens bespelen alsof het muziekinstrumenten zijn: een bazooka, een mijn en een mortier. Een tank fungeert als orgel.
De sociaal-kritische kerststal is een relatief modern fenomeen. Toch staan al die moderne versies in een eeuwenoude traditie, zegt hoogleraar religiewetenschappen Felicity Harley-McGowan van de universiteit van Yale. “Het verhaal van God die verschijnt in het hier en nu is een thema dat op allerlei plekken en op allerlei momenten in de geschiedenis opnieuw is verteld, steeds op een manier die aansloot bij de realiteit van die tijd.
“In de eerste eeuwen na Christus voerden de drie wijzen uit het oosten de boventoon in afbeeldingen van het kerstverhaal. Zij tonen hun eerbied voor Jezus door hem geschenken te geven, net zoals de Romeinse keizer die ontving. Door de drie wijzen af te beelden liet men zien dat Jezus als Gods zoon dezelfde verering verdiende.”
De wereld van alledag
De kerststal in zijn moderne vorm werd waarschijnlijk bedacht door Franciscus van Assisi. In 1223 organiseerde hij in het Italiaanse dorpje Greccio een levende kerststal in een grot, compleet met ezel en os. “Daarmee wilde Franciscus aanschouwelijk maken dat God geboren werd in de meest armoedige omstandigheden”, zegt Harley-McGowan. “God werd aanwezig onder het gewone volk, in de wereld van alledag.”
Dat idee wordt vandaag de dag vooral in Duitsland in de praktijk gebracht. In de ‘Stadtkrippe’ (stadskribbe) in de Munster in Bonn wordt het kindeke midden in het stadse leven geboren, op de stoep tussen de moderne gebouwen, de winkeliers en de zwervers. Want, zo verklaren de makers op hun website, het kerstverhaal ‘is geen vroom verhaal uit het jaar nul, het gaat juist om ons, in het hier en nu, in het dagelijks leven, in onze stad. Daarom zult u geen schapen ontdekken, de os en de ezel zijn er niet en zelfs de stal ontbreekt.’ In 2014 vroeg de stadskerststal aandacht voor de vluchtelingenproblematiek. Op straat stond een zwarte man met een papiertje met daarop ‘asielaanvraag’.
Keulen heeft ook zijn eigen stadskribbe, in de Sint-Mariakerk. In die kerststal speelt het poppetje ‘David de vluchteling’ een belangrijke rol. David is een echte vluchteling uit Eritrea, die via Lampedusa uiteindelijk Berlijn wist te bereiken. Daar ontmoette hij Benjamin Marx van de Sint-Mariakerk, aan wie hij zijn verhaal vertelde. Marx besloot om het verhaal van David in de stal op te nemen. “Als figuur sta ik in de kribbe om aan het lot van mijn generatie in Eritrea te herinneren”, zegt David op de website. In 2015 vroeg ook de Dom van Keulen aandacht voor de vluchtelingen, met een kerststal waarbij vluchtelingen bij de grens werden tegengehouden.
Maria niet de enige vrouw
In Nederland wordt de kerststal voor zover bekend nauwelijks gebruikt om iets over de actualiteit te zeggen. Wel in Dordrecht, waar kunsthistorica Annenies Keur al twee jaar actie voert om een herderinnetje aan de kerststal in de protestantse wijkgemeente Wilhelminakerk toe te voegen. “Het gaat me om inclusiviteit. Honderden schoolkinderen komen naar de stal kijken, dan is het toch fijn als Maria niet de enige vrouw is.”
Uiteindelijk is de actie geslaagd, maar dat had nogal wat voeten in de aarde: binnen de kerkgemeenschap was niet iedereen gecharmeerd van het idee. Keur: “Ik wil mensen aan het denken zetten. Past dit beeld nog wel bij de huidige wereld? Het lijkt me heel goed om ook die functie aan de kerststal te geven.”
Lees ook:
De levende kerststal: Maria, Jozef, de herder en de drie wijzen vertellen hun verhaal
Een echte timmerman, een echte herder en een jonge vrouw in verwachting. Drie wijzen uit landen waar de kerk het moeilijk heeft. Onze religie en filosofie-redactie heeft ze allemaal verzameld rond de kribbe. Iedereen met hun eigen kerstverhaal.
Italianen massaal boos over immigratiekerststal
Pathetisch. Dit is een aanval op onze christelijke cultuur. Bizar. Dit is het misbruiken van een traditie voor politieke propaganda. Treurig. Dat zijn wat reacties op de kerststal die is verrezen op het dorpsplein van Castenaso, een stadje bij Bologna.