Bonhoeffer stelde precies de vragen die er nu toe doen
De stem van Dietrich Bonhoeffer, die vandaag 75 jaar geleden stierf, reikt almaar verder. Zowel liberale als behoudende gelovigen voelen zich aangesproken.
Dietrich Bonhoeffer was 39 jaar oud toen hij werd opgehangen in concentratiekamp Flossenbürg, en zijn aanzet tot een eigen theologie heeft hij niet kunnen afronden. Toch is zijn invloed op het christelijke denken, en zeker ook op het denken van christenen, ongehoord groot – nog steeds. De man die ‘de theoloog van het verzet’ wordt genoemd, blijft mensen van zeer uiteenlopende achtergrond aanspreken, soms zo zeer dat je je afvraagt hoe het mogelijk is dat zij zich, bij al hun verschillen, herkennen in één en dezelfde persoon.
Vraag aan theoloog Edward van ’t Slot, voorzitter van het Nederlandse Bonhoeffer Werkgezelschap, waar die wonderlijk oecumenische waardering vandaan komt, en hij wijst allereerst op de ‘breedte’ in Bonhoeffers werk: “Grote vroomheid naast openheid voor nieuwe begrippen en de bereidheid vanzelfsprekendheden op te geven”.
Vervolgens is er het gegeven dat Bonhoeffer niet in een hokje is te plaatsen; hij gaat op eigen wijze voorbij aan wat wij nu conservatief en progressief zouden noemen. “Hij noemde zichzelf in een van zijn brieven een moderne theoloog, die ook nog een en ander van het liberalisme had meegekregen. Hij kwam uit de liberale theologische hoek, wat niet helemaal hetzelfde is als de vrijzinnigheid in Nederland. Iemand die niet gemakkelijk in een hokje is te vangen. De Schrift volledig serieus nemen – als iets in de Bijbel je niet ligt, dan ligt dat aan jou en niet aan de Bijbel – maar er tegelijkertijd allerlei kritische methodes op loslaten; dat vinden we in Nederland heel lastig te plaatsen.”
Brieven uit de gevangenis
Het waren Bonhoeffers brieven uit de gevangenis, in 1951 uitgegeven door zijn vriend Eberhard Bethge, die hem bekend maakten bij een groter publiek, eerst in Duitsland, vervolgens ook daarbuiten. De vragen die Bonhoeffer stelde over een kerk die niet op eenzelfde manier verder kon gaan en zijn gedachten over een ‘areligieus christendom’ vonden veel weerklank. Zij het vooral in liberale kring, niet in de behoudende kerken.
Daar is de belangstelling pas de laatste tien, twintig jaar gaan leven. Van ’t Slot: “In de meer orthodoxe kringen hadden ze, op een enkeling na, niet het gevoel dat dit nu de kwesties waren waar de kerk voor gesteld werd. Het was vooral de linkervleugel van de kerk, die Bonhoeffers uitdaging omarmde: welke taal gebruiken we, moeten we het nog wel over God hebben, wat is onze plek in de samenleving?”
Wat Van ’t Slot betreft schoot men in de jaren zestig en zeventig wel een beetje door: het ‘areligieuze’ werd zo benadrukt, dat zo goed als elke verwijzing naar God op losse schroeven kwam te staan, terwijl Bonhoeffer zelf onbekommerd over God was blijven spreken. “Hij was zoekend, het gaat om brieven, niet om een uitgedachte theologie, en je hoort hier ook de echo van Karl Barth (invloedrijke protestantse Zwitserse theoloog, red.). Religie is dan óns werk, datgene wat wij doen om bij God in een goed blaadje te komen. Nou, dat moet je nooit willen. En al helemaal niet als het je door kwezelige dominees wordt voorgehouden. Wat Christus kwam doen, is iets totaal anders, namelijk geloof oproepen. En dat heeft bij Bonhoeffer ook altijd, anders dan bij Barth, een niet-intellectuele kant. Er is altijd iets van openbaring in het spel, waar gerechtigheid gedaan wordt, waar schoonheid wordt ervaren. Iets waar we met al onze poriën voor open moeten staan.”
Het is te schematisch uitgedrukt, maar je kunt stellen dat het liberale christendom zich vooral aangesproken voelt door de latere brieven van Bonhoeffer, gebundeld in ‘Verzet en overgave’, terwijl in behoudende kring vooral zijn boek ‘Navolging’ wordt gelezen, dat in 1937 is verschenen. Daarin gaat het om ‘de radicaliteit van het gehoorzamen, het gehoorzamen aan het gebod van Christus, die als de Levende voor je staat’, zoals Van ’t Slot het parafraseert. Ook Bonhoeffers bijbeluitleggingen worden volgens hem gewaardeerd in orthodoxe hoek, ondanks het feit dat Bonhoeffer gewoon het woord mythe gebruikt voor bijvoorbeeld het scheppingsverhaal. “Door de vroomheid van zijn taal kunnen mensen veel van hem hebben, het is altijd doorleefd, je zou er het oude woord bevindelijk voor kunnen gebruiken.”
Kerk in een mondige wereld
Van ’t Slot ziet ook dat de laatste jaren in de breedte van de kerk, inclusief de traditionelere hoek, wordt erkend dat Bonhoeffer precies de vragen stelde die er nu toe doen. “Hoe zijn we kerk in een mondig geworden wereld en hoe waardeer je die mondigheid? En wat doet dat met de kerk? Heel lang is geloof opgevat als iets dat tussen je oren zit, een aantal stellingen die je onderschrijft. Dat je ermee aan de slag zou kunnen gaan in het volle leven bleef ondergesneeuwd. Maar zo liggen de kaarten niet meer. Daarnaast verscheen in 2012 een veelgelezen evangelicale biografie van Eric Metaxas, waarin Bonhoeffer wordt neergezet als een neoliberale born again christen. Dat heeft ook zijn invloed gehad op de rechterflank.”
Als Bonhoeffer spreekt over ‘leven met God alsof God er niet is’, doelde hij niet op de gedachte dat de mens niets over God kan zeggen, dat er een God is achter ons beeld van God, aldus Van ’t Slot. “Een God achter God, daar moest hij niets van weten. Bonhoeffers uitgangspunt was: wat er over God te zeggen valt, wordt duidelijk in Christus. Jezus is degene die aan het kruis riep: ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt u mij verlaten?’ Daar heb je Bonhoeffers paradox: met God leven we zonder God. Die zin komt bij Hugo de Groot vandaan: je moet wetten maken, zorgen dat de zaken goed geregeld zijn en niet wachten tot God het regelt. De mens moet handelen, soms zelfs verzet plegen. Dat betekent niet dat we niets over God kunnen zeggen, maar wel dat je God niet in je broekzak hebt zitten. We zullen ermee moeten leven dat we het vaak niet weten en dat we met Jezus waken in Getsemane, zoals Bonhoeffer het zegt.”
‘Eerst mens worden, dan christen’
Axel Wicke, afkomstig uit Berlijn, is in Den Haag predikant van de Protestantse Kerk in Nederland. Zijn wijkgemeente is betrokken bij het Buurt-en-Kerkhuis Bethel, dat de wereld over ging vanwege het kerkasiel in de winter van 2018/19. “Hier gebeurde het allemaal”, zegt hij, als we voorafgaande aan het gesprek even een kijkje nemen. “En ja, de naam van Bonhoeffer viel voortdurend in de vieringen.”
Wicke maakte het eerder mee, dat Bonhoeffer steeds zijn pad kruiste: in de Berlijnse Zionskirche, waar hij zijn vicariaat (het kerkelijke deel van de opleiding tot predikant) deed. Bonhoeffer gaf daar in de jaren dertig catechisatie aan arbeiderskinderen, en daarom trekt die kerk bezoekers uit de hele wereld. Bovendien liggen er nog altijd sporen van Bonhoeffer in de verhalen van kerkgangers en buurtgenoten. Bijvoorbeeld over de jongen die een alcoholische vader had en daar door zijn leraar op werd aangesproken: wat kwam je vader laat thuis vannacht, was hij weer dronken? De jongen had ‘nee’ geantwoord, en wilde van Bonhoeffer weten of hij daarmee niet gezondigd had. Geenszins, zei Bonhoeffer: jij hebt de eer van je vader verdedigd, het is de leraar die de schuld van de leugen draagt.
Bij Bonhoeffer, zegt Wicke, draait alles om ‘plaatsvervangend leven’. “Het leed van de ander in je opnemen, wat we nu empathie zouden noemen. En dat is actueler dan ooit, kijk alleen al naar de coronacrisis. Het gaat niet alleen om het gevaar voor jezelf, je wast je handen ook voor anderen, je houd je aan de maatregelen voor anderen.” In de theologie werd het begrip ‘plaatsvervanging’ altijd verbonden met Goede Vrijdag , via de rechtvaardigingsleer: Christus sterft voor ons. Maar Bonhoeffer werkt dat volledig sociologisch uit, zegt Wicke. “Hij begint direct bij de incarnatie, de mens-wording. God wordt in Christus mens en neemt daardoor al schuld op zich. Omdat hij deelneemt aan het leven van schuldige mensen. Het gaat dus niet alleen om de kruisdood, maar ook, of zelfs allereerst om het leven. Gods bevrijding werkt al door het mee-leven, door empathie en solidariteit. Daardoor kan Bonhoeffer ook de vrijheid nemen om te zeggen dat leven in de kern altijd leven voor anderen is, of zou moeten zijn.“
Al heeft Bonhoeffer zijn theologie niet kunnen uitwerken, het is wat Wicke betreft toch ‘een prachtig rond systeem’. “Ik ervaar geen breuk in zijn denken, alles hangt bij hem met alles samen. Al in zijn dissertatie behandelt Bonhoeffer het spreken van God, en van welke God. Daar bereidt hij al voor wat hij later zal zeggen over God als Lückenbüsser ofwel stoplap, een God die pas te voorschijn komt als we het zelf niet meer rond kunnen breien. Van een God die je even uit de hoge hoed tovert als de nood hoog is, moet je afscheid nemen om bij een werkelijk geleefd geloof in God uit te komen. In diezelfde brief schrijft hij dat afzien van jezelf, van het idee iets van jezelf te moeten maken, bekering is: zo wordt je een mens, zo wordt je een christen. Eerst mens, dan christen.”
‘Het kwam binnen als een bliksemschicht’
Eelke Dekens is directeur en initiatiefnemer van TijdVoorActie, een netwerk dat jongeren ondersteunt bij het doen van vrijwilligerswerk, vooral om iets te doen aan de eenzaamheid die heerst in Nederlandse steden, maar ook aan andere vormen van sociale nood. Je kunt zeggen dat Dekens is geïnspireerd door Bonhoeffer, maar dat zou nogal een understatement zijn. “Ik las zijn boek ‘Navolging’ en het kwam binnen als een bliksemschicht.”
Dekens is afkomstig uit een gereformeerd-vrijgemaakt milieu in Ede, en tegenwoordig beweegt hij zich ‘s zondags met zijn gezin tussen ‘in de buurt aanwezig zijn’ en de evangelische Mozaïek0318-gemeente, overigens zonder lid te zijn, dat ligt allemaal nog een beetje open. Het idee om als jongeren iets te doen voor de samenleving stamt uit de tijd dat hij met zijn vrienden op de vrijgemaakte jeugdvereniging zat – ze realiseerden zich opeens dat hun leven er toch wat anders uitzag dan dat van Jezus. “We hebben het Leger des Heils gebeld om te vragen of we op bezoek mochten komen, en dat had grote impact. De economie was booming, maar tegelijkertijd waren er mensen die nooit buiten kwamen – die mensen gingen we opzoeken. En meer bidden en Bijbellezen.”
Uit deze spontane actie groeide de stichting TijdVoorActie, die inmiddels in het hele land actief is en samenwerkt met zorginstellingen, scholen, overheden, kerken en bedrijven. Het is een christelijke organisatie, maar onder de medewerkers en vrijwilligers zijn jongeren met heel diverse achtergronden. “Van betekenis zijn voor anderen, daar gaat het om”, zegt Dekens. “Ik was al in mijn kraag gepakt door Jezus en de Bijbel, met een overweldigende liefde vanuit God voor mij en voor anderen, en met ‘Navolging’ legde Bonhoeffer daar een fundering onder. Ik kan altijd via Jezus Christus naar de ander kijken, dat geeft een enorme vrijheid.”
In vrijgemaakte kring was het niet vanzelfsprekend om Bonhoeffer te lezen, al was het maar vanwege diens populariteit in progressief-kerkelijk Nederland, en Dekens’ vader maakte zich zorgen toen hij de lectuur van zijn zoon zag. Maar na een bezoek aan Berlijn kwam hij zelf enthousiast terug met allerlei materiaal over Bonhoeffer. En toen het Nederlands Dagblad een Bonhoeffer-reis organiseerde – het tij was inmiddels gekeerd bij de vrijgemaakten – nodigde vader Dekens zijn zoon uit om samen te gaan. “Dat was een geweldige ervaring. Op de eerste dag wist ik al: dit moeten we ook met jongeren gaan doen.”
Het leidde tot vijf ‘inspiratiereizen’ langs de plaatsen waar Bonhoeffer woonde, werkte en gevangen zat. “Bij die reizen ontdekten we hoe belangrijk het is gemeenschappen te bouwen op de plaats waar je bent. En wat dat betekent. Ik woonde destijds in een flat met mensen van Afrikaanse, Marokkaanse en Turkse achtergrond, stel dat het zover komt dat deze mensen het land uit zouden worden gezet, zou ik dan bereid zijn om met mijn gezin onze koffers te pakken en zeggen: dan gaan wij ook? Het is belangrijk om in goede tijden over zulke dingen na te denken.”
Dit is het derde en laatste deel van een serie over Dietrich Bonhoeffer. Zaterdag werd zijn leven belicht aan de hand van een wandeling door Berlijn. Dinsdag kwamen bewonderaars van Bonhoeffer aan het woord die vertelden waarom hij hen zoveel inspiratie biedt.
Lees ook:
Het bezielende verzet van Dietrich Bonhoeffer
Het is 75 jaar geleden dat de Duitse theoloog en verzetsstrijder Dietrich Bonhoeffer werd opgehangen wegens zijn verzet tegen het nazi-regime. Trouw belicht zijn leven, aan de hand van een wandeling door Berlijn.
Lees ook:
Dietrich Bonhoeffer is van alle tijden, en voor iedereen
Verzetsheld Dietrich Bonhoeffer geldt als een van grote godgeleerden van de vorige eeuw en is voor velen nog steeds een inspiratiebron. Drie bewonderaars vertellen.