Na 76 jaar is daar het Holocaust Namenmonument. ‘Je ziet in één oogopslag wat vernietiging inhoudt’
Na jaren vertraging onthult de koning zondag het Holocaust Namenmonument. Nederland heeft een moeizame geschiedenis met Joodse monumenten, blijkt uit het nieuwe boek Vijfhonderd meter namen.
Beeldhouwer en Holocaustoverlever Jaap Kaas maakte al in 1945 een ontwerp voor een Joods namenmonument. Kaas was zijn tijd ver vooruit, het ontwerp werd afgewezen. De tijd was rijp voor een Dankbaarheidsmonument voor de hulp van Nederlanders in de oorlog, maar niet voor een aanklacht voor de moord op 102.000 Joden.
Ook de Nederlands-Israëlitische Hoofdsynagoge wilde in 1946 een herdenkingsmonument oprichten, bij het Waterlooplein in de voormalige Joodse buurt. De gemeente was tegen; de plek was niet goed voor een vrijstaand beeld, terwijl juist daar in 1952 het beeld de Dokwerker verscheen, die de Februaristaking tegen de Duitse bezetter verbeeldt. “De gemeente wilde het verhaal vertellen van verzet, niet van de ondergang van Joodse Amsterdammers”, zegt Wim de Wagt, de kunsthistoricus die Vijfhonderd meter namen - De Holocaust en de pijn van de herinnering schreef.
Cement in de naoorlogse samenleving
Het boek verhaalt hoe het Namenmonument tot stand kwam en wat daaraan voorafging. Zoals de parlementaire enquête, die in 1947 duidelijk maakte hoe de regering in ballingschap, in Londen, al in 1942 op de hoogte was van de vernietigingskampen, maar geen poot uitstak om Nederlandse gedetineerden te helpen. Premier Rutte maakte voor het overheidsfalen in 2020 excuses. “Premier Drees had het direct kunnen doen, maar de enquête had geen consequenties”, aldus De Wagt.
Ook de Nationale Monumentencommissie wilde geen Joods monument. “Het was niet nationaal, omdat het maar over een klein deel van de bevolking ging. Een overheidsrichtlijn schreef voor dat er geen onderscheid mocht worden gemaakt tussen het lijden van Joden en niet-Joden. Iedereen was gelijk, Nederland moest eenheid uitstralen.” Critici noemden dit negeren van de Holocausteffecten in Nederland ook wel ‘de kleine Shoah’.
Uiteindelijk kwam aan het Weesperplein wel het Dankbaarheidsmonument, een initiatief van Joodse notabelen die dankzij hun connecties de oorlog relatief goed hadden doorstaan. “Het monument was bedoeld als cement in de naoorlogse samenleving, maar zo heeft het nooit gefunctioneerd. Het is wrang dat dit lang het enige Joodse monument is geweest”, aldus De Wagt.
Hoge kosten
In de jaren negentig breekt een tijdperk aan van excuses, spijt en de herdenking van individuen. Washington D.C. krijgt een Shoahmuseum, Berlijn opent in 2001 het Joods Museum, ontworpen door architect Daniel Libeskind. De traditie van struikelsteentjes begint. De Hollandse Schouwburg in Amsterdam, waar Joden moesten verzamelen voor zij op transport werden gesteld, maakt een familienamenwand. Concentratiekamp Auschwitz krijgt in 2005 een wand met de namen van 60.000 vermoorde Nederlandse Joden.
Dat brengt voorzitter Jacques Grishaver van het Auschwitz Comité op het idee van een namenmonument in Nederland, voor alle 102.000 vermoorde Joden plus 245 weggevoerde Sinti en Roma. Hij presenteert zijn plan in 2007. Het duurt dan nog veertien jaar, om meerdere redenen. Toenmalig burgemeester Cohen en het Joods Historisch Museum zijn tegen het monument, omdat zij betwijfelen of het, gezien de hoge kosten, genoeg toevoegt aan het Anne Frank Huis en de Hollandse Schouwburg.
De achternaam Augurkiesman bestaat niet meer
Burgemeester Van der Laan, die in 2010 aantreedt, schaart zich wel achter het idee. In 2011 biedt Daniel Libeskind aan het ontwerp te maken. Onbetaalbaar, reageert Grishaver. “Heb je mij over geld horen praten?”, antwoordt Libeskind. De bezieling van de twee raakt kunsthistoricus De Wagt.
Libeskind maakt in 2014 een ontwerp voor het Wertheimpark, waar het Auschwitzmonument van Jan Wolkers staat. Vanaf dan leidt het Holocaustmonument tot felle discussies en juridische procedures, ook van Joodse Amsterdammers.
Het gevolg is anderhalf jaar vertraging, een nieuwe locatie en een aangepast ontwerp. “De plek aan de Weesperstraat is beter, in het volle zicht. Het ontwerp is expressief en nog mooier, met een naam op elke baksteen in plaats van op betonnen muren”, oordeelt De Wagt. 81.000 namen zijn voor 50 euro per stuk ‘geadopteerd’ door privépersonen, bedrijven en gemeentes. “Het is breed gedragen. Als ik Amsterdammer was, zou ik trots zijn.”
Kritiek is er nog steeds. Een monument waar iedereen tevreden over is, bestaat niet. Maar de nodige tegenstanders hebben hun mening bijgesteld, weet De Wagt. “In één oogopslag zie je wat de vernietiging inhoudt. 75 procent van de doden heeft geen nabestaanden. De achternaam Augurkiesman bestaat niet meer. Nu is de vraag: wat gaan we ermee doen?”
Wim de Wagt
Vijfhonderd meter namen. De Holocaust en de pijn van de herinnering
Boom;
394 blz. € 29,95
Lees ook:
Het Holocaust Namenmonument komt er, ondanks protest van de buurt
De buurt moet buigen, het Holocaustmonument mag er komen. Daaraan ging een jarenlange strijd met omwonenden vooraf. ‘Fantastisch’, reageert de voorzitter van het Auschwitz Comité.
Lees ook:
De Holocaust was zo effectief dat per dag 15 duizend joden werden vermoord
De grootste moordoperatie van de nazi’s was zo effectief dat per dag 15.000 joden werden vermoord. Een mathematicus berekende voor het eerst de schokkende cijfers.