Rathenau Instituut
Onderzoek & dialoog | wetenschap, technologie en innovatie
Jaarbericht 2014
Publieke kennisinstellingen en veiligheidsbeleid
Verstand op veilig? Onthullingen Snowden
Samen leven in een kerker?
2 Voorwoord
Rathenau Instituut
VERBINDING We hebben behoefte aan dat andere geluid. Aan de kennis en het inzicht van burgers die tegen praktische problemen aanlopen en op zoek zijn naar concrete oplossingen. Ook het Rathenau Instituut gebruikt vormen van burgerparticipatie. Bij de onderwerpkeuze voor het Werkprogramma 2015-2016 lanceerden we afgelopen jaar een goed bezochte online ideeënbus en hielden we focusgroepen met burgers in Amsterdam en Amersfoort.
Onze roerige tijd vraagt om verbinding en interactie. Als voorzitter van het Rathenau Instituut zet ik mij ervoor in om samenleving, wetenschap en politiek bijeen te brengen. Dit doen we door politiek en beleid tijdig te voorzien van actuele inzichten en cijfers over de wetenschap. En met onderzoek over technologische ontwikkelingen die in de samenleving tot beroering leiden. Na de onthullingen van Edward Snowden organiseerde het Rathenau Instituut in september 2014 bijvoorbeeld samen met de Eerste Kamer een expertmeeting over privacy en de veiligheidsdiensten en maakte het de notitie ‘Cyberintelligence en publiek belang’. Misschien nóg wel belangrijker vind ik dat de politiek, de wetenschap en de burger elkaar beter vinden. De politiek zou daarbij meer gebruik moeten maken van de wijsheid van mensen. We hebben nieuwe vormen van democratie nodig, waarbij we gebruikmaken van de wisdom of the crowds. Onze samenleving verandert in rap tempo. Maar in de politiek gaat het nog net zo als tweehonderd jaar geleden: het land wordt geregeerd door een klein groepje hoog opgeleiden; het volk kleurt eens in de vier jaar een vakje rood.
De Nazomerborrel 2014 – met gastspreker Jamil Salmi – ging over de publieke rol van het hoger onderwijs. Veel universiteiten richten zich op het opleiden van excellente studenten en weten schappers. Maar kunnen we niet beter uitgaan van publieke excellentie? Voor mij is de ideale universiteit of hogeschool een plek waar studenten moedig en mondig worden. Waar ze niet alleen werken aan hun eigen flitsende carrière, maar waar ze zich ontplooien tot kritische en verantwoordelijke burgers. Burgers die samen mét de politiek, de samenleving willen verrijken, herijken en verder brengen. Rest me u te vertellen dat het bestuur van het Rathenau Instituut in 2014 veel tijd en energie heeft gestoken in het vinden van een goede opvolger voor directeur Jan Staman, die met pensioen is. We zien uit naar de samenwerking met Melanie Peters en vertrouwen erop dat zij, met haar achtergrond als directeur van Studium Generale – het podium voor lezing en debat van de Universiteit Utrecht – een belangrijke impuls zal geven aan het organiseren van het goede gesprek tussen wetenschap, politiek en maatschappij. Gerdi Verbeet, voorzitter Rathenau Instituut
3
Jaarbericht 2014
INHOUDSOPGAVE Dit jaarbericht bevat de highlights van 2014. Het complete jaar verslag over 2014 vindt u op www.rathenau.nl/jaarverslag2014 4 Eerlijk advies? Gezondheidscoaches en -apps 5 Intieme technologie
4
6 Verstand op veilig? Publieke kennisinstellingen en veiligheidsbeleid
5
6
9 Sterke verhalen: Leren van patiënten ervaringen in de zorg 10 De kracht van platformen
10
11
Assange Protester #324
Arda gerkens
06 04 2013 CAM 1 hONg KONg
08 01 2012 CAM 14 lONDON
22 09 2014 CAM 12 The hAgue
Monitor System #927
Klaas de Vries
google Mark Zuckerberg
28 12 2013 CAM 10 The hAgue
22 09 2014 CAM 23 The hAgue
14 11 2012 CAM 11 FrISCO
ANONYMuS #1284
Interception System #54
Tineke Strik
27 06 2014 CAM 3 BAD AIBlINg
22 09 2014 CAM 9 The hAgue
12 Impact: 2014 in cijfers 14 Samen leven in een kerker? Onthullingen Snowden 16 Eendagshaantjes
edward Snowden
28 12 2013 CAM 24 NeW YOrK
11 Melanie Peters nieuwe directeur
17
17 Toekomst van de universiteit? 18 De top 5 van Jan Staman 19 Kenniscoproductie, het nieuwe samenwerken
Data Center #9
Anne-Wil Duthler
Protest #119
14 11 2013 CAM 7 DAllAS
22 09 2014 CAM 23 The hAgue
08 01 2014 CAM 14 BerlIN
14
hans Franken
Interception System gChQ
roger van Boxtel
22 09 2014 CAM 6 The hAgue
31 08 2012 CAM 15 BuDe
22 09 2014 CAM 19 The hAgue
p22 voor jrvrslg.indd 1
19 04-03-15 09:10
20 Personeel 2014 in cijfers 22 Publicaties 2014
4 Projecten 2014
Eerlijk advies? Gezondheidscoaches en -apps
Rathenau Instituut
Er zou een keurmerk moeten komen voor de apps en e-coaches die ons adviezen geven via de mobiel of andere apparaatjes. Nu is er is geen garantie dat deze adviezen betrouwbaar zijn. Ook is de privacy van de gebruikers van apps onvoldoende geborgd, en is vaak niet helder hoe een app gefinancierd wordt of hoe er geld mee verdiend wordt. Dat zijn de belangrijkste conclusies van het rapport “Eerlijk advies. De opkomst van de e-coach” van het Rathenau Instituut, dat half november werd gepubliceerd. Het instituut pleit voor een keurmerk, meer transparantie en inzicht in de verdienmodellen achter de elektronische hulpjes. In het rapport bevelen de onderzoekers aan om criteria te ontwikkelen en in te voeren
waarmee de betrouwbaarheid, integriteit en privacyaspecten van e-coaches kunnen worden beoordeeld. Toezichthouders worden opgeroepen om de verdienmodellen te onderzoeken. De bundel ‘Eerlijk Advies’ werd gepresenteerd tijdens het internationale technologiefestival Border Sessions in Den Haag en kreeg veel media-aandacht: artikelen in kranten en tijdschriften als Quest, Elsevier Juist, Psychologie Magazine en de Correspondent. Onderzoeker Jelte Timmer kwam aan het woord in Editie NL (RTL4) en het programma Altijd Wat (KRO-NCRV). Hoofd Technology Assessment Frans Brom trad op in radioprogramma Spijkers met Koppen (Vara).
Projecten 2014 5
Jaarbericht 2014
Intieme technologie
Met de ontwikkeling van Roxxxy, de seksrobot, of met Paro, de therapeutische robotzeehond, of met de hausse aan coachingsapps op onze mobiele telefoon, lijkt de slag om onze intimiteit begonnen. Technologie omringt ons, nestelt zich in snel tempo tussen ons in, en zet de toekomst van intermenselijke relaties op het spel. Een intiemtechnologische revolutie noemt het Rathenau Instituut dit, in de publicatie ‘Intieme technologie: De slag om ons lichaam en gedrag’. Volgens de onderzoekers levert de intiem-technologische revolutie niet alleen kansen op voor innovaties, maar ook mogelijk heden om meer grip te krijgen op ons leven. Tegelijkertijd kunnen bedrijven, overheden en mede
Nederlandse umc’s doen het heel goed
De acht Nederlandse universitair medische centra (umc’s) scoren wetenschappelijk heel goed. Ze publiceren ook veel weten schappelijke artikelen: ongeveer éénderde van het totaal in Nederland. De publicaties worden bovendien vaak geciteerd door andere wetenschappers. Dat blijkt uit de ‘Feiten & cijfers universitair medische centra’, die het Rathenau Instituut in augustus uitbracht. Uit het overzicht blijkt verder dat het totale onderzoeksbudget van de umc’s circa zes miljard euro bedraagt. Bijna tweederde daarvan
burgers intieme technologie gebruiken om ons te beïnvloeden. Daarom pleit het Rathenau Instituut voor een rijkscommissie om onder zoek te doen naar de gevolgen van intieme technologie voor de grond rechten van de burger. Verder zou de overheid initiatieven moeten nemen om mediawijsheid en technologisch burgerschap te bevorderen. Het rapport en Bericht kregen veel (media) aandacht, o.a. in het tv-programma Het Filosofisch Kwintet; in de motie Ester (CU, Eerste Kamer) over ethische aspecten in het technologie- en innovatiebeleid, in de lezingenreeks Niet te intiem van Studium Generale Utrecht en in een special over privacy en technologie van de Teldersstichting.
komt van de zorgverzekeraars; éénderde bestaat uit een rijks bijdrage voor complexe zorg, onderzoek, opleiding en innovatie van de ministeries van VWS en OCW. De umc’s verwerven 575 miljoen euro voor onderzoek via financiers zoals de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, de gezondheids fondsen en de EU. O.a. het AD/Rotterdams Dagblad, Dagblad van het Noorden, Metro, de Volkskrant, Medisch Contact en Science Guide schreven artikelen over de Feiten & Cijfers.
Publieke kennisinstellingen zoals bijvoorbeeld het voormalig Nederlands Vaccininstituut of het voedselveiligheidsinstituut RIKILT waken over onze veiligheid. Hun specifieke kennis staat echter onder druk.
Projecten 2014 7
Jaarbericht 2014
Publieke kennisinstellingen en veiligheidsbeleid
Verstand op veilig? Het weer, verkeer, water, voedsel: op veel gebieden waken onderzoeksinstituten zoals het KNMI, het Nederlands Forensisch Instituut en het voedselveiligheidsinstituut RIKILT over onze veiligheid. Maar de verzakelijking in hun relatie met de overheid en de nadruk op ondernemerschap leidden tot verwarring over kerntaken en kosten van deze onderzoeksinstellingen. Niet per se de beste manier om onze veiligheid te verzekeren, luidde de conclusie van het rapport ‘Verstand op Veilig’, dat in juni verscheen. In de studie staan niet-academische kennisinstellingen met een taak op het gebied van publieke veiligheid centraal. Voorbeelden zijn het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI), het Nederlands Forensisch Instituut (NFI), het Nederlands Vaccin Instituut en het voedsel veiligheidsinstituut RIKILT. De instituten maken deel uit van de zogeheten calami teiteninfrastructuur van overheden, inspectiediensten en kennisinstellingen,
die in beweging komt zodra er zich een calamiteit voordoet. De organisaties staan 24 uur per dag klaar om omvang, oorzaak en gevolgen van een ramp in kaart te brengen, en om degenen die de ramp moeten bestrijden met raad en daad bij te staan. Maar de specifieke kennis die voor veilig heidsbeleid nodig is, komt onder druk te staan, zo blijkt uit het rapport. Oorzaak is de verzakelijking van de relatie met de
8 Projecten 2014
moederdepartementen sinds de instituten begin jaren negentig bestuurlijk op afstand van de overheid kwamen te staan en de instellingen zich als marktpartij moesten opstellen. Nu moeten de onderzoeksinstituten, naast het verrichten van hun onderzoeks- en veiligheids taken, ook geld uit de markt halen, samen werken met bedrijven en zich richten op innovaties waaraan ze kunnen verdienen.
Verdrukking Volgens het Rathenau Instituut leidt dit niet alleen tot verwarring over de kerntaken, maar komen ook de veiligheidstaken van de onder zoeksinstituten in de verdrukking. Doordat de wet van vraag en aanbod invloed heeft op de onderzoeksagenda, dreigen specialismen die moeilijk te vermarkten zijn, te verdwijnen. Zo verdween bijvoorbeeld het Nederlands Vaccin Instituut. Het gaat weliswaar om kleine specialismen die mogelijk verdwijnen, aldus de onderzoekers, maar wel om kennis die cruciaal zou kunnen zijn voor de publieke veiligheid bij calamiteiten. Ook de aandacht van de instituten voor vraagstukken die op de langere termijn relevant zijn, neemt af. Tot slot krijgen de instellingen geregeld te maken met discussies over wetenschappelijke onafhankelijkheid en oneigenlijke concurrentie.
Rathenau Instituut
Het is volgens de onderzoekers de vraag of marktwerking op het gebied van publieke veiligheid überhaupt wenselijk is.
Veiligheidstaak centraal Om problemen te vermijden, moet de veiligheidstaak van de onderzoeksinstellingen weer centraal komen te staan, is de conclusie van het rapport. Daarbij moet een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen de routinematige veiligheidstaken (metingen, keuringen), de taken die nodig zijn in geval van calamiteiten, en de afgeleide taken (het doen van wetenschappelijk onderzoek en de samenwerking met het bedrijfsleven). Elk van die taken vraagt om een eigen vorm van financiering, aansturing en kwaliteits beoordeling. Het rapport ‘Verstand op Veilig’ kreeg veel aandacht op internet en in de gedrukte media, met berichtgeving door het ANP, het Financieele Dagblad en het Dagblad van het Noorden. De SP stelde er Kamervragen over. Uit de antwoorden van minister Opstelten (Veiligheid en Justitie) d.d. 22 september blijkt dat de regering de bezorgdheid over de uitvoering van de kerntaken niet deelt. De minister benadrukte dat private financiering van belang is voor het in stand houden van expertise en capaciteit om de (wettelijke) onderzoekstaken uit te voeren.
Niet-academische kennisinstellingen zijn van oudsher overheidsinstellingen. Ze verrichten drie soorten onderzoekstaken: 1 Routinetaken die een basisniveau van veiligheid in de samenleving garanderen; 2 Onderzoek om zo adequaat mogelijk te kunnen reageren op calamiteiten. Denk bijvoorbeeld aan het verbeteren van testmethoden of het ontwikkelen van nieuwe. Hier valt ook onderzoek onder dat nodig is om specialistische kennis te ontwikkelen of te verbeteren; 3 De derde onderzoekstaak is recenter en bestaat uit activiteiten die de kennisinstellingen hebben ontwikkeld onder invloed van innovatie- en topsectorenbeleid, als ‘ondernemers in kennis’. Denk aan het op de markt brengen van innovaties en het aanbieden van cursussen en opleidingen.
Projecten 2014 9
Jaarbericht 2014
STERKE VERHALEN Verhalen van patiënten kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het verbeteren van de zorg. Patiëntenverhalen dragen meer bij aan goede zorg dan enquêtes of klachtenformulieren en bieden vaak concrete aanknopingspunten voor verbetering. Maar dan moeten ziekenhuizen wel willen luisteren, is de conclusie van het onderzoek ‘Sterke Verhalen uit het Ziekenhuis’, dat het Rathenau Instituut in maart publiceerde. Via de website www.patientenwetenbeter.nl verzamelde het Rathenau Instituut ruim honderd patiëntenverhalen. Deze verhalen werden vervolgens samen met onderzoekers van het LevensverhalenLab van de Universiteit Twente geanalyseerd. De centrale vraag luidde: ‘Wat is volgens patiënten goede patiëntenzorg?’ De uitkomsten van de analyse werden besproken met zorgverleners en vertegen woordigers van patiëntenverenigingen. Uit de reacties op het rapport in de (sociale) media, maar ook tijdens een door het Rathenau Instituut georganiseerd debat op 16 mei, werd duidelijk dat de conclusies en aanbevelingen
van het rapport omarmd werden door patiënten en zorgverleners. Politiek speelde het rapport een rol tijdens het algemeen overleg over de ziekenhuiszorg van eind maart. Illustratief is de brief van minister Edith Schippers (VWS) aan de Tweede Kamer van 12 juni waarin ze reageert op de ‘Sterke verhalen’. Volgens de minister sluiten de aanbevelingen aan bij de omslag die zij in de zorg wil bereiken, namelijk de omslag van systemen naar mensen. ‘Patiënten zijn een onmisbare schakel in de evaluatie van het zorgproces, maar daar zouden ze zich ook meer bewust van moeten zijn’, aldus de minister.
10 Projecten 2014
De kracht van platformen
Rathenau Instituut
Zoals een weg met verkeerslichten, matrixborden en file-informatie een infrastructuur vormt voor het transport van mensen en goederen, zo hebben Apple, Google, Facebook, PayPal en andere bedrijven een infrastructuur geschapen voor nieuwe diensten. Denk aan Airbnb (logies), Expedia (reizen), Uber (taxi), 3D Shapeways (3D-printing) en eerder al iTunes en Spotify (muziek). Het zijn nieuwe diensten die complete bedrijfs takken op hun kop zetten door gebruik te maken van platformen. Voor het project ‘De kracht van platformen’ is in kaart gebracht wat die nieuwe platformen betekenen voor innovatiestrategieën in de domeinen zorg, energie, journalis tiek en crowdfunding. Daaruit blijkt dat platformen weliswaar een enorm krachtige stimulans voor innovatie zijn, maar tegelijkertijd ook een blokkade kunnen
Zeventig procent van promovendi werkt niet bij universiteit
Zowel promovendi als universiteiten hebben nauwelijks aandacht voor niet-academische carrièremogelijk heden van promovendi. Dit terwijl zeventig procent van de gepromo veerden buiten de universiteit aan de slag gaat. Dat bleek in november 2014 uit het rapport ‘Promoveren in Nederland’ van het Rathenau Instituut. Uit het rapport, dat was gebaseerd op een enquête onder ruim 2500 promovendi, bleek verder dat slechts een kwart van de promo vendi tegen het einde van de promotie actief op zoek is naar een baan. Ook blijkt dat de onder vraagden wilden promoveren omdat ze inhoudelijk geïntere sseerd en gemotiveerd zijn. De promotietrajecten lopen over het algemeen goed en promovendi
opwerpen voor andere bedrijven, kleine ondernemingen en maat schappelijke initiatieven. Bovendien kunnen consumenten te maken krijgen met hoge overstapdrempels of – kosten. Om maximaal te profiteren van de kracht van platformen, moeten overheden hun beleid erop aanpassen, adviseert het Rathenau Instituut. Zo moet de toegang tot diensten gewaarborgd blijven, en moeten systemen en diensten (technisch) uitwisselbaar zijn, zodat drempels voor over stappen worden weggenomen. Van belang is ook dat er beleid komt op het gebied van eigendomsrechten, mededinging en standaardisatie. Mede als gevolg van de actuele discussies over Airbnb en Uber trok het rapport de nodige aandacht, vooral op internet. Onder meer de Automatisering Gids, Binnenlands Bestuur en de Staats Courant Online publiceerden erover.
zijn tevreden over hun begeleiding. Tweederde van de promotoren krijgt een acht of hoger. De koude douche komt pas ná de promotie, als duidelijk wordt dat een vervolgstap binnen de universiteit maar voor dertig procent van de jonge doctors is weggelegd, terwijl bijna zestig procent dat ambieert. Op de National PhD Day van het PNN benadrukte onderzoeker Rosalie Belder van het Rathenau Instituut dat promovendi zich beter moeten voorbereiden op – én rekening moeten houden met plan B: een carrière buiten de universiteit. Het onderzoek trok veel aandacht op sociale media. Er verschenen artikelen in NRC, Volkskrant en de universiteitsbladen, en er was bericht geving over op BNR Nieuwsradio.
Uitgelicht 11
Jaarbericht 2014
MELANIE PETERS NIEUWE DIRECTEUR In oktober 2014 werd bekend dat dr. ir. Melanie Peters met ingang van 1 februari 2015 de nieuwe directeur van het Rathenau Instituut wordt. Zij volgt mr. drs. Jan Staman op, die met pensioen is. Peters leidde acht jaar lang Studium Generale van de Universiteit Utrecht, waar zij een centrale rol speelde in het debat over de waarde van wetenschap en de maatschappelijke aspecten van nieuwe technologie. Na haar studie Levensmiddelentechnologie en Toxicologie in Wageningen promoveerde Peters aan het Imperial College in Londen. Vervolgens werkte zij bij de Universiteit van Texas in Austin, waar zij onderzoek deed naar het ontstaan van nierkanker. Daarna was zij onderzoeker en toxicoloog bij Shell Research and Development in Amsterdam. In 1998 verruilde Peters haar wetenschappelijke activiteiten voor het ministerie van Landbouw, waar zij accountmanager diergeneesmiddelen en hormonen was. Zij vertegenwoordigde
Nederland onder andere bij de FAO en WHO en in het bestuur van het Europese Agentschap voor de toelating van Geneesmiddelen (EMA). Bij de Consumentenbond leidde Peters zes jaar lang campagnes over de thema’s maatschappelijk verantwoord ondernemen en gezondheid. Zij behartigde het consumenten belang in overleg met bedrijven en in nationale en internationale gremia als de SER, de Europese Unie en de WTO. ‘Melanie Peters weet met veel kennis van zaken en strategisch inzicht, discussies en onderwerpen met elkaar te verbinden; zaken van een onverwachtse creatieve kant te benaderen en daar altijd mensen uit haar grote netwerk aan te koppelen’, aldus een voormalig collega van Peters.
12 Impact
Rathenau Instituut
2014 in cijfers Website
105.801 bezoeken
8816
20.155
rathenau.nl
downloads van publicaties
bezoeken per maand
302.876 pageviews
25.239
pageviews per maand
823x
Sterke verhalen uit het ziekenhuis
1140x
Intieme technologie – de slag om ons lichaam en gedrag
640x
Promoveren in Nederland
1
2
3
56x
In het parlement In 2014 kwam het Rathenau Instituut 56 x voor in Kamervragen en Kamerstukken.
Blogs Totaal aantal
In 2014 werden drie nieuwe weblogs gelanceerd.
66
Valorisatie Voorbeelden van -, ervaringen met én inzichten in valorisatie; het beschikbaar maken van wetenschappelijke kennis voor economie en maatschappij. valorisatie.wordpress.com Boeken Het Rathenau Instituut publiceert al 25 jaar over nieuwe technologie. Op dit weblog bekijken we hoe technologieën zich ontwikkelden sinds het instituut er voor het eerst over publiceerde. rathenauboekenblog.wordpress.com
Wetenschapsjournalistiek Dit weblog is onderdeel van het project ‘Toekomstverkenning wetenschapsjournalistiek’ en biedt plek aan wetenschapsjournalisten om mee te discussiëren en te bloggen. wetenschapsjournalistiek.wordpress.com
blogposts
Meest gelezen blogs (heel 2014)
1
Big data verkopen in de zorg: dat gaat zomaar niet
2
Suikervrije maand
3
Onrust en rumoer in de Nederlandse wetenschap
Impact 13
Jaarbericht 2014
Ton de Bruin @tbrui 23 januari Fraai rapport van @RathenauNL over #singularity, vertaald als intieme technologie
Ger DriesenL&Dexpert @GerDriesen 26 juni Feest: de nieuwe #flux het onvolprezen magazine van @RathenauNL is binnen
Wim Schuller @toegangtotrecht 23 januari Lees indrukwekkende essay Rinie van Est over impact nieuwe technologieën
Openbaar Bestuur @OpenbaarBestuur 5 augustus #overheid #kamer Uitstelbericht kamervragen over de publicatie Verstand op Veilig
Jaco van Duivenboden @ictzorgen 29 januari Hoeveel vertrouwen hebben Nederlanders in wetenschap? Interessant onderzoek Rathenau instituut
Thom de Graaf @Thdegraaf 29 augustus Mooie lezing dr Jalmil Salmi voor Rathenau-instituut met sterke relativering van alle rankinglijstjes
jacob seidell @jaapseidell 27 februari Vertrouwen in de voedingswetenschap geschaad? Debat van het Rathenau Instituut en de WRR met onder meer @jaapseidell
Arjan Geurts @arjangeurts 20 oktober Zijn we slaven van Google, Facebook en Apple? Goed opiniestuk van Rathenau
Ronald Jas @RonaldJas 14 maart Vers van de pers: Interessante studie van Rathenau instituut, hoe veel verder internet reikt dan onze privacy
10voorBiologie @10voorBiologie 24 oktober 2 boeiende animaties van Rathenau Instituut: Reinventing the dodo & Bioluminescent streetlamps. Zeer de moeite waard!
HOP @hopersbureau 17 maart Kabinet besteedt steeds minder aan onderzoek en innovatie, stelt Rathenau Instituut
peter vandermeersch @pvdmeersch 3 november Promovendi klagen over slechte voorbereiding op arbeidsmarkt
WilhelminaZkhsAssen @WZA_Ziekenhuis 10 april Wat n nuttig boekje stuurde het Rathenau Instituut ons over het leren van patiëntenervaringen! Dank
Claartje van Sijl @VanSijl 7 november Rapport Promoveren in Nederland lijkt op beeld uit USA @KarenKelsky ‘An inconvenient Truth’
2014 in tweets Meest getweet Deze tweet (met een grafiek uit de Engelstalige Feiten & Cijfers ‘Academische carrières en loopbaanbeleid’ uit 2013) werd 546 keer geretweet.
546x geretweet
Sociale media
3915
Twitter volgers (was 3044, eind 2013)
1382
LinkedIn volgers
(was 675, eind 2013)
407
Facebook fans (was 273, eind 2013)
edward Snowden
Assange Protester #324
Arda gerkens
06 04 2013 CAM 1 hONg KONg
08 01 2012 CAM 14 lONDON
22 09 2014 CAM 12 The hAgue
Monitor System #927
Klaas de Vries
google Mark Zuckerberg
28 12 2013 CAM 10 The hAgue
22 09 2014 CAM 23 The hAgue
14 11 2012 CAM 11 FrISCO
ANONYMuS #1284
Interception System #54
Tineke Strik
28 12 2013 CAM 24 NeW YOrK
27 06 2014 CAM 3 BAD AIBlINg
22 09 2014 CAM 9 The hAgue
Data Center #9
Anne-Wil Duthler
Protest #119
14 11 2013 CAM 7 DAllAS
22 09 2014 CAM 23 The hAgue
08 01 2014 CAM 14 BerlIN
hans Franken
Interception System gChQ
roger van Boxtel
22 09 2014 CAM 6 The hAgue
31 08 2012 CAM 15 BuDe
22 09 2014 CAM 19 The hAgue
Jaarbericht 2014
Cyberintelligence 15
Onthullingen Snowden
Samen leven in een kerker? Volgens Jean-Jacques Rousseau zijn we pas echt veilig als we in een kerker leven. In september 2014 werd de Franse filosoof aangehaald in een Eerste Kamerdebat over privacy en de veiligheidsdiensten naar aanleiding van de onthullingen van Edward Snowden. Voorafgaand aan het debat organiseerde de Eerste Kamer samen met het Rathenau Instituut een expertmeeting. Op basis van gesprekken met deskundigen stelde het instituut de notitie ‘Cyberintelligence en publiek belang’ op. Hieruit bleek dat experts vraagtekens plaatsen bij de werkwijze van inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Ook het toezicht op hun werkwijze en de toereikend heid van het wettelijk kader waarbinnen ze functioneren, staan ter discussie.
Technologische ontwikkeling Belangrijkste reden voor de discussie is de snelle technologische ontwikkeling die zich sinds de inwerkingtreding van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv) in
2002 heeft voorgedaan. Volgens de Wiv mag bijvoorbeeld alleen niet-kabelgebonden communicatieverkeer (d.w.z. via satellieten) ongericht worden verzameld. Maar inmiddels loopt het grootste deel van het communi catieverkeer via (glasvezel)kabels. Ook het (wettelijk) onderscheid tussen data en metadata is aan het vervagen. Anno 2014 kunnen metadata (wie communiceert met wie, wanneer, hoe lang en vanaf welke locatie) zeer privacygevoelig zijn, omdat ze ook informatie bevatten over bewegings patronen en over iemands positie in sociale netwerken. Daarom zou je ze ook als persoonsgegevens kunnen kwalificeren, meent een aantal van de specialisten.
16 Cyberintelligence
Andere veranderingen in de intelligencepraktijk sinds de Wiv, zijn ondere andere het hacken van webfora en het gebruik van zogeheten end point operations door de veiligheidsdiensten. Bij de end point operaties wordt informatie onderschept bij de provider en/of de gebruiker voordat deze versleuteld wordt. Cruciale vraag hierbij is: hoeveel burgers worden hierdoor ten onrechte onderdeel van het onderzoek? En: wat is de eventuele schade van bijvoorbeeld het plaatsen van malware (schadelijke software) om toegang te krijgen tot het end point?
Aanscherping toezicht De veranderingen in de intelligencepraktijk lijken te vragen om aanscherping van de criteria voor toestemming en om een verscherping van het toezicht, aldus de experts. Daarbij zou niet alleen gekeken moeten worden naar recht matigheid, maar ook naar doelmatigheid: hoe effectief zijn de gebruikte opsporingsmethoden in verhouding tot eventuele nevenschade, zoals verzwakking van de infrastructuur door malware? Dit laatste is extra belangrijk omdat bedrijven zich niet kunnen beschermen tegen de geavanceerde middelen van die inlichtingen diensten, anders dan door zich helemaal terug te trekken van internet. Hetzelfde geldt trouwens voor burgers als zij ten onrechte doelwit van inlichtingendiensten worden. Bij informatievergaring over burgers is het
Rathenau Instituut
ook belangrijk om stil te staan bij vragen als: hoe lang worden de gegevens bewaard? Kan foutieve informatie worden gecorrigeerd? Hoe kunnen burgers zich verdedigen als kwaadwillende partijen malware op hun computer plaatsen die hen ten onrechte als verdachte bestempelt? Tijdens de expertmeeting van 6 mei, en in het daarop volgende debat in de Eerste Kamer, leidden bovenstaande kwesties tot een aantal moties. Zo werd de regering verzocht om wetgeving en toezicht te toetsen aan het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), en om af te zien van ongeclausuleerde, ongerichte en grootschalige surveillance van de communicatie tussen onschuldige burgers. In een andere motie werd gevraagd om een onderzoek van het Rathenau Instituut naar de wenselijkheid van een commissie die kan adviseren over de ethische kant van de digitalisering van de samenleving. De moties werden in oktober aangenomen. Zowel de expertmeeting als het Eerste Kamerdebat trokken de nodige aandacht van de media, met onder meer berichtgeving in het Financieele Dagblad, de actualiteiten rubriek Een Vandaag en in gespecialiseerde webmagazines.
Eendagshaantjes Elk jaar worden in Nederland zo’n 45 miljoen eendagshaantjes – de broertjes van legkippen – vergast met CO2. Het ministerie van Economische Zaken (EZ) vroeg het Rathenau Instituut om met betrokkenen na te gaan welke alternatieven zowel maatschappelijk aanvaardbaar als bedrijfseconomisch verantwoord zijn. In ‘Op eieren lopen – verslag van een stakeholderdialoog over eendagshaantjes’ worden drie alternatieven besproken: de genetische modificatie van legkippen met een lichtgevend kwallengen; het opfokken van de haantjes; en geslachtsbepaling in het ei.
Genetische modificatie stuit op maatschappelijke weerstanden en voor de pluimveehouderij is het opfokken van haantjes niet rendabel; geslachtsbepaling in het ei komt als meest belovend uit de bus, maar vergt nader onderzoek. De staatssecretaris van EZ nam het rapport eind mei in ontvangst. Naar aanleiding van de stakeholderdialoog tekenden het ministerie, de Rijksuniversiteit Leiden, vertegenwoordigers van de pluimveesector, de Dierenbescherming en het bedrijf Ovo een intentieverklaring om geslachtsbepaling in het ei te gaan ontwikkelen.
Jaarbericht 2014
Projecten 2014 17
TOEKOMST VAN DE UNIVERSITEIT? In 2025 rammelen de zesjarigen van nu aan de poorten van de universiteit. Mag iedereen naar binnen? Of is het dringen geblazen en moeten ze eerst betalen, loten, toelatingsexamens doen of solliciteren naar een studieplaats? Die vragen staan centraal in het project ‘Toekomststrategie van de Nederlandse universiteiten’, van universiteitsvereniging VSNU en het Rathenau Instituut. Veel strategische discussies over de toekomst van de universiteiten gaan over afzonderlijke onderwerpen. Denk aan studiefinanciering, studentenaantallen, innovatiebeleid of MOOC’s. Maar deze ontwikkelingen hangen met elkaar samen en spelen zich bovendien af in een snel veranderende wereld. Hoog tijd dus voor een toekomstgerichte strategieontwikkeling. Hulpmiddel daarbij is het rapport ‘Vizier Vooruit’, van het Rathenau Instituut en de VSNU, waarmee nagedacht kan worden over de kansen en risico’s voor Nederlandse universiteiten. Samen met experts, wetenschappers, bestuurders en studenten in het hoger onderwijs, werden voor dit boek aan de hand van twee kritische onzekerheden
(‘Is de universiteit primair een publiek goed of een private partij’ en: ‘Hoe competitief is de omgeving?’) vier toekomstscenario’s ontwikkeld. De scenario’s confronteren betrokkenen met een aantal actuele vragen en dilemma’s, zoals: ‘Wat zijn de kernfuncties van de universiteit?’, ‘Hoe regionaal/nationaal/internationaal moet de universiteit zijn?’ en ‘Wie betaalt de universiteit?’ De scenario’s werden gebruikt tijdens een aantal regionale bijeenkomsten met universiteiten en hun stakeholders, en in de afsluitende retraîte in conferentieoord Duin- en Kruidberg. ‘Vizier vooruit’ leverde de nodige aandacht op van algemene media en universiteitsbladen, en berichtgeving in gespecialiseerde nieuwsbrieven, zoals Onderzoek Nederland en Science Guide.
18 Uitgelicht
Rathenau Instituut
De top 5 van Jan Staman Wat waren volgens Jan Staman, vertrekkend directeur van het Rathenau Instituut, dé vijf thema’s van 2014?
1
2
3
De universiteit Universiteiten moeten zichzelf heruitvinden. Van alle kanten worden er eisen gesteld; door studenten, beleidsmakers, de politiek en maatschappij. We hebben onszelf veroordeeld tot die ene definitie van ‘dé excellente onderzoeks universiteit’, die zelf haar excellentie-criteria formuleert. Maar dé ideale universiteit bestaat niet, liet gastspreker Jamil Salmi zien op onze jaarlijkse Nazomerborrel. Elk land, elk systeem moet streven naar diversiteit. Alleen als collectief – met kwalitatief hoogstaande en onderling verschillende hoger onderwijsinstellingen – kunnen we voldoen aan de eisen van deze tijd. We hebben variatie nodig; verscheidenheid en een nieuwe legitimatie van de samenleving. ‘Be yourself’, aldus Oscar Wilde, ‘everyone else is already taken.’ Niet-academische kennisinstellingen Er is een herwaardering nodig van de nietacademische kennisinstellingen zoals het RIVM, het NFI en de KNMI. Hun belang – voor onze kennis, veiligheid en de ontwikkeling van standaarden – is groot. Als het gaat om de ontwikkeling van kennis voor beleid en om de borging van de meest wezenlijke dingen voor de samenleving – denk aan de bestrijding van bijvoorbeeld zeer besmettelijke infectieziekten bij mensen en dieren, bij rampenbestrijding, bij de normstelling van productieprocessen, vormen de niet-academische kennisinstellingen onze werkelijke kennisbasis. Eyeopener Vaak wordt gedacht dat het fundamenteel onderzoek per definitie plaatsvindt aan de universiteit. Of dat er een tegenstelling is tussen fundamenteel en toegepast onderzoek. In dat kader vind ik de eyeopener van dit jaar toch wel Naar een lerende economie, een rapport van de
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Daarin wordt fijntjes opgemerkt dat het fundamenteel onderzoek dat leidde tot werkelijk interessante commerciële en wetenschappelijke doorbraken, van oudsher plaatsvond in de R&D labs van bedrijven als Bell (dochter van AT&T) en bijvoorbeeld het Philips Natlab. Hoezo is er een tegenstelling tussen de Topsectoren en de universiteiten?
4
‘Complexiteit’ Het is tegenwoordig bon ton om te zeggen dat iets ‘complex’ is. Geen conferentie waar dat woord niet valt, geen call voor Horizon 2020 (onderzoeksen innovatieprogramma van de EU – red) of regeringsstuk waarin niet gerept wordt van ‘complexe problemen’, of een ‘complexe maatschappij’. Waarna de suggestie wordt gewekt dat complexe vraagstukken alleen door de moderne wetenschap kunnen worden opgelost, liefst langs de weg van ‘cocreatie’. Een rampzalige misvatting. Bij complexe vraagstukken moet de politiek knopen doorhakken. Dan pas kan er wat worden opgelost.
5
Alles beweegt We zitten in een overgangsfase, een transitie periode. Alles in onze samenleving schuift, beweegt, verandert. Geen concept is meer heilig; privacy, grondrechten, religie, immigratiebeleid, de financiële wereld; al onze overtuigingen, systemen, instituties en aannames bewegen, rammelen, kraken in hun voegen. Ken je die Loesjeposter waarop staat: ‘Kom, ga je mee dwalen? Ik weet de weg?’ (...) Alleen is er nu even niemand die de weg weet. Ik voorzie een gevecht over de metaforen waarmee samenleving en staat in 2015 beschreven zullen worden. Interessante tijden. Ik verheug me erop.
Projecten 2014 19
Jaarbericht 2014
SAMENWERKEN GAAT NIET VANZELF Klimaatverandering vraagt om een ingrijpender aanpassing van ons gedrag en van de manier waarop we onze samenleving hebben ingericht. En dat vraagt weer om nieuwe vormen van samenwerking: de coproductie van kennis, waarin de belangen, informatie en expertise van verschillende partijen samenkomen. De afgelopen vier jaar onderzocht het Rathenau Instituut kenniscoproductie in de projecten ‘Klimaat voor Ruimte’ en ‘Kennis voor Klimaat’; publiek-private samenwerking, betaald uit de aardgasopbrengsten (BSIK). Conclusie? Kenniscoproductie gaat niet vanzelf. Je moet het proces actief organiseren, omdat onderzoekers en belanghebbenden nu eenmaal verschillende perspectieven hebben op het probleem, verschillende ideeën over de oplossing en een andere manier van werken. Ook de manier waarop belanghebbende partijen bij het project worden betrokken, maakt veel uit. Als ze alleen als uithangbord dienen, dan is het effect nihil, zo blijkt uit het onderzoek.
De Nederlandse ervaring met kenniscoproductie – niet alleen bij deze projecten, maar ook bij andere – kan nuttig worden ingezet bij het onderzoek naar de grote maatschappelijke uitdagingen, de grand challenges, zoals die door de Europese Unie zijn geformuleerd. Naast klimaatverandering liggen die uitdagingen onder meer op het gebied van grondstoffen, energie, transport, vergrijzing en voedselzekerheid. In Horizon 2020, het Europese onderzoeks programma, is hiervoor 31 miljard euro gereserveerd tot 2020. In Nederland is er weinig ruimte voor publiek-private kennisontwikkeling sinds de aardgasbaten niet meer worden geïnvesteerd in de kennisinfrastructuur.
20 Impact
Rathenau Instituut
2014 in cijfers FinanciĂŤn Realisatie baten in kâ‚Ź 5.221
5.118
9%
jaar
2011
externe financiering
7%
2012
5.264
5.166
9%
2013
15%
2014
basisfinanciering
De basisfinanciering van het Rathenau Instituut is afkomstig van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). Ook werkt het instituut met opdrachtgevers zoals het Europees Parlement, de Europese Commissie en diverse andere instellingen. Net als andere rijksinstellingen kreeg het instituut te maken met twee bezuinigingsrondes, oplopend tot zes procent in 2015. In 2014 kwam daar een nieuwe efficiencybezuiniging bij, oplopend tot structureel tien procent.
Als gevolg hiervan is ingezet op een structurele verhoging van de opbrengsten uit externe gelden en tegelijkertijd een structurele verlaging van de kosten. Deze kostenverlaging is gerealiseerd in de materiĂŤleen projectkosten, niet in de personele kosten. Om de onafhankelijkheid van het instituut te waarborgen, streeft het Rathenau Instituut naar een maximum van 25 procent financiering door externe opdrachtgevers. Externe opdrachten worden getoetst aan de doelstellingen van het instituut. Meer informatie kunt u vinden op www.rathenau.nl
Impact 21
Jaarbericht 2014
Personeel FTE ultimo 2014
44,68
47,61
48,61
53,02
53,60
43,75
jaar
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Verdeling vast-tijdelijk in % ultimo 2014
38
jaar vast
62
2009
34
66
2010
38
62
2011
40
2012
60
44
2013
56
62
2014
tijdelijk
Verdeling vast-tijdelijk personeel Het Rathenau Instituut zoekt een balans tussen de opbouw van kennis en het aantrekken van nieuwe expertise. In 2014 zijn twee nieuwe medewerkers in dienst getreden: één medewerker bij de afdeling Technology Assessment en één bij de afdeling Bedrijfsvoering & Ondersteuning. Twaalf medewerkers hebben het instituut verlaten: twee medewerkers
bij de afdeling Technology Assessment, acht bij de afdeling Science System Assessment en twee bij de afdeling Bedrijfsvoering & Ondersteuning. Tevens zijn 4 mensen in vaste dienst genomen. Op 31 december 2014 waren 50 (43,75 fte) personen in dienst. Dit is een afname ten opzichte van het jaar ervoor (60 personen; 53,60 fte).
38
22 Publicaties
Rathenau Instituut
Publicaties Periodieken Flux - nr. 10 (januari): Onwetendheid - nr. 11 (juni): Frictie volTA - nr. 6 (april): Genetic privacy - nr 7 (november): Ageing 12x Nieuwsbrief
Het Bericht / Research Brief Maak veiligheid kerntaak publieke kennisinstellingen Blankesteijn, M., P. Faasse, L. Koens & B. van der Meulen Gebruik patiëntenverhalen voor betere ziekenhuiszorg Egmond, S. van, M. Heerings en G. Munnichs Strijd om onze intimiteit Est, R. van, & V. Rerimassie (ook in beschikbaar het Engels) Tem de robotauto Kool, L. & J. Timmer Waarborg de kwaliteit van digitale coaches Kool. L., J. Timmer en R. van Est Opkomst platformen: pas beleid aan Kreijveld, M.; met medew. van J. Deuten en R. van Est (ook beschikbaar in het Engels)
Stel minimumeisen aan grondstoffen Krom, A. & A. van Waes (ook beschikbaar in het Duits en Engels) Wetenschap als strijdtoneel: publieke controversen rond wetenschap en beleid Munnichs, G., M. Blankesteijn & A. Thijssen
Feiten en Cijfers / Facts & Figures De Nederlandse universitair medische centra Chiong Meza, C., J. van Steen & J. de Jonge Drijfveren van onderzoekers Goede, M. de & L. Hessels Totale Investeringen in Wetenschap en Innovatie (TWIN) 2012-2018 Steen, J. van (ook in het Engels verkrijgbaar)
Rapporten, boeken en wetenschappelijke artikelen Talent proof: selection processes in research funding and careers: dissertation Arensbergen, P. van Verstand op veilig: de waarde van publieke kennisinstellingen voor de veiligheid van Nederland Blankesteijn, M., P. Faasse, L. Koens & B. van der Meulen
Wetenschap als strijdtoneel: publieke controversen rond wetenschap en beleid Blankesteijn, M., G. Munnichs & L. van Drooge (ook beschikbaar in het Engels) Verslag van de workshop ‘facultaire financiering van onderzoek’ Chiong Meza, C. Case study TKI Maritime: a strategic public-private partnership for the Dutch maritime sector Deuten, J., A. Reitsma, T. Wardenaar & L. Hessels Challenges for the European governance of synthetic biology for human health Douglas, C. & D. Stemerding Sterke verhalen in het zieken huis: leren van patiëntervaringen voor goede zorg Egmond, S. van, M. Heerings en G. Munnichs Intieme technologie: de slag om ons lichaam en gedrag Est, R. van, V. Rerimassie, I. van Keulen & G. Dorren (ook beschikbaar in het Engels) From bio to NBIC convergence: from medical practice to daily life - report written for the Council of Europe, Committee on Bioethics Est, R. van, D. Stemerding, V. Rerimassie, M. Schuijff, J. Timmer en F. Brom (ook beschikbaar in het Frans)
Colofon 23
Jaarbericht 2014
Dit is het publieksverslag van het Rathenau Instituut, waarin we een indruk geven van ons werk in 2014. Het complete jaarverslag over 2014 van het Rathenau Instituut vindt u op onze website: www.rathenau.nl/jaarverslag2014 Colofon Vizier vooruit: 4 toekomst scenario’s voor Nederlandse universiteiten Faasse, P., B. van der Meulen & P. Heerekop. (ook beschikbaar in het Engels)
Policy brief on health genomics Krom, A. & D. Stemerding
Copyright: Rathenau Instituut, Den Haag 2015
Private Health? Sharing DNA in a big data world Messer, P.
Promoveren in Nederland: motivatie en loopbaan verwachtingen van promovendi Goede, M. de, R. Belder & J. de Jonge
Op eieren lopen: verslag van een stakeholdersdialoog over eendagshaantjes Munnichs, G., A. van Waes & F. Brom
Rathenau Instituut Anna van Saksenlaan 51 Postadres: Postbus 95366 2509 CJ Den Haag Telefoon: 070-3421542 E-mail: info@rathenau.nl www.rathenau.nl
Intellectual salmon run: knowledge transfer and dynamics between academia and industry: dissertation Gurney, T.
SynBio politics: bringing synthetic biology into debate Rerimassie, V. & D. Stemerding
Institutional and geographical diversification of water research networks Heringa, P., L. Hessels & M. van der Zouwen Verslag debatreeks ‘vertrouwen in de wetenschap’ Jonge, J. de
Tem de robotauto: de zelfsturende auto voor publieke doelen (red) Timmer, J. en L. Kool
Uitgever: Rathenau Instituut Opmaak: Jacob & Jacobus Fotografie: Hollandse Hoogte Drukwerk: Drukkerij Groen, Haarlem Tekst: Joost van Kasteren Eindredactie: Pascal Messer Verveelvoudigen en/of openbaarmaking van (delen van) dit werk voor creatieve, persoonlijke
Broadening the debate on shale gas: guidelines for decisionmaking based on the Dutch experience Waes A. van, A. de Vries, R. van Est & F. Brom
of educatieve doeleinden is toegestaan, mits kopieën niet gemaakt of gebruikt worden voor commerciële doeleinden en onder voorwaarde dat de kopieën de volledige bovenstaande referentie bevatten. In alle andere gevallen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door
Eerlijk advies: de elektronische levensstijlcoach Kool. L., J. Timmer & R. van Est De kracht van platformen: nieuwe strategieën voor innoveren in een digitaliserende wereld Kreijveld, M.; met medew. van J. Deuten & R. van Est
Organizing collaborative research: the dynamics and long-term effects of multi-actor research programs: dissertation Wardenaar, T.
middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Rathenau Instituut.
Het Rathenau Instituut heeft een Open Accesbeleid. Rapporten, achtergrondstudies, wetenschappelijke artikelen en software worden vrij beschikbaar gepubliceerd. Onderzoeksgegevens komen beschikbaar met inachtneming van wettelijke bepalingen en
Expert paper and expert working group reports for the future panel on public health genomics Krom, A. & D. Stemerding
ethische normen voor onderzoek over rechten van derden, privacy en auteursrecht.
Het Rathenau Instituut stimuleert de publieke en politieke meningsvorming over wetenschap en technologie. Daartoe doet het instituut onderzoek naar de organisatie en ontwikkeling van het wetenschapssysteem, publiceert het over maatschappelijke effecten van nieuwe techno logieën, en organiseert het debatten over vraagstukken en dilemma’s op het gebied van wetenschap en technologie.
www.rathenau.nl